ԴԱՇՏԻՑ ԴՈՒՐՍ | OFFSTAGE (ընթացիկ / in progress) – anna grigorian աննա գրիգորյան

Էջը պարբերաբար համալրվելու է նոր ձայնագրություններով։

The project is in progress, new recordings will be added periodically.

ներածություն

ԴԱՇՏԻՑ ԴՈՒՐՍ - բանավոր պատմությունների ձայնագրությունների շարք

Նախ և առաջ, շատ շնորհակալ եմ բոլոր նրանց, ովքեր համաձայնեցին իրենց պատմությունը կիսել ինձ հետ:

Պատմությունները ձայնագրել եմ Արցախյան 2020 պատերազմից հետո։ Զրուցակիցներս կանայք են, որոնք այս կամ այն կերպ տուժել են պատերազմից․ տուն-տեղ կորցրած տարբեր մասնագիտությունների տեր արցախցիներ, Հայաստանից բուժաշխատողներ, կամավոր, լրագրող, կինոռեժիսոր, զինվոր, թատրոնի դերասան, ծրագրերի համակարգող։ Զրույցները ձայնագրել եմ Հայաստանում՝ որոշները 2021-ի, մնացածը՝ 2023-ի ամռանը։ Արցախը (Լեռնային Ղարաբաղը) շրջափակման մեջ էր 2022-ի դեկտեմբերից, իսկ վերջին զրույցը ձայնագրելուց 19 օր անց տեղի ունեցավ Ադրբեջանի հերթական զինված հարձակումը, որին հաջորդեց Արցախի հայաթափումը։

Զրույցները ներկայացնում են անձնական վկայություններ, որոնք որպես կանոն պրոֆեսիոնալ տեղեկատվական դաշտում առանձնապես տեղ չեն գտնում։ Ձայնագրման, շփման ընթացքում փորձել եմ հնարավորինս չխանգարել հարցերով՝ թողնելով զրուցակցիս ազատ խոսել իր ապրումներից և դժվարություններից։

Գիտակցելով իրականության կտրուկ փոփոխությունը տեղի ունեցած էթնիկ զտումից հետո, այնուամենայնիվ հրապարակում եմ զրույցներն ինչպես որ կան՝ զրուցակիցների հույզերով ու հույսերով, անցած դժվարություների նկարագրություններով, որպես պատմական իրողությունների անձնական վերապրման փոքր արխիվ։ Պատմությունների մեծ մասը ներկայացված է անանուն։

***

Հատուկ շնորհակալություն Սուսաննա Գյուլամիրյանին և ACSL ‘Art Commune’ Artist-in-Residence ծրագրին, ինչպես նաև Րաֆֆի Մովսիսյանին, Մայիս Մարգարյանին, Արսեն Աբրահամյանին, Շուշաննային, Մելինեին, Վիգենին, Վարդանին, Արևիկին, Նանեին, Ռուզաննային, ովքեր օգնեցին գտնել զրուցակիցներ նախագծին մասնակցելու համար։ Անչափ շնորհակալություն Արմեն Օհանյանին տեքստերի սղագրության համար։

***

Անգլերեն թարգմանությունն արվել է նախագծի բովանդակության հասանելիության ընդլայնման նպատագով, սակայն թարգմանության մեջ չեն պահպանվել հայերենին բնորոշ բարբառները։

***

Նախագծում ներառված տեքստը և ձայնագրությունները չեն կարող օգտագործվել առանց ծրագրի հեղինակի հստակ թույլտվության: Արգելվում է ներկայացված տեքստի և ձայնագրությունների ամբողջությամբ կամ մասնակի օգտագործումը՝ մասնակիցներին որևէ վնաս պատճառելու, պատմությունը շահարկելու կամ խեղաթյուրելու նպատակով:

introduction

OFFSTAGE - a series of oral history recordings

First things first, a huge thanks to all who agreed to share their story with me.

The recordings were made after the war on Artsakh (Nagorno-Karabakh), launched on September 27 by the Republic of Azerbaijan in the middle of covid-19 pandemic in 2020. My narrators are 18 women who suffered from the war in one way or another: Artsakh residents of various professions who lost their homes, medical workers from Armenia, a volunteer, a journalist, a film director, a soldier, a theater actress, a program coordinator. I made the recordings in Armenia, a few in the summer of 2021, and the rest in the summer of 2023. At that time Azerbaijan has been keeping Artsakh under complete blockade since December 2022.

On September 19, nineteen days after the last recording in this series was made, Azerbaijan launched a full armed attack on Artsakh, followed by the ethnic cleansing of Armenians from Artsakh.

The series includes personal accounts, rarely reflected in the professional mass media field. During the recording process I tried not to interrupt my narrators with questions as much as possible, leaving them to talk freely about their experiences and difficulties after the war.

Realizing the sharp change in political and social reality in Artsakh and Armenia after the ethnic cleansing, I still decided to publish the conversations as they are, reflecting the difficulties, sentiments, and hopes of the narrators at that time, before the ethnic cleansing occurred, as a small archive of personal experience of historical realities. Most stories are published anonymously.

***

Special thank you to Susanna Gyulamiryan and the ACSL ‘Art Commune’ Artist-in-Residence Program, as well as to Raffi Movsisyan, Mayis Margaryan, Arsen Abrahamyan, Shushanna, Meline, Vigen, Vardan, Arevik, Nane, Ruzanna, who helped to find people interested in participating in the project.

Huge thank you to Armen Ohanyan for the Armenian speech to text transcription.

***

Translations: at this moment, translations don’t reflect the variety of accents and dialects of the narrators. The translation is to make the content more accessible to a wider audience. Where possible, I've added short notes in square brackets to make the context clearer.

***

Use of information: The text and audio materials included in this project cannot be used by a third party without the artists' explicit authorization. The use of the presented text and audio in it's entirety or partially by a third party with the intent to cause any harm to the participants, manipulate the story they tell, or distort the discourse is prohibited.

≣ ԸՆՏՐԵԼ / CHOOSE

⇩ 1. զրույց առաջին / first encounter

⇩ 2. զրույց երկրորդ / second encounter

⇩ 3. զրույց երրորդ / third encounter

⇩ 4. զրույց չորրորդ / fourth encounter

⇩ 5. զրույց հինգերորդ / fifth encounter

⇩ 6. զրույց վեցերորդ / sixth encounter

⇩ 7. զրույց յոթերորդ / seventh encounter

⇩ 8. զրույց ութերորդ / eighth encounter

⇩ 9. զրույց իններորդ / ninth encounter

⇩ 10. զրույց տասներորդ / tenth encounter

⇩ 11. զրույց տասնմեկերորդ / eleventh encounter

⇧

11. ԶՐՈՒՅՑ ՏԱՍՆՄԵԿԵՐՈՐԴ / ELEVENTH ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2023թ․ օգոստոս ամսին

Առավոտյան շատ շուտ էր, լավ հիշում եմ՝ տեգորս ձայնը լսեցինք։ Զարմացանք, ասինք՝ էս ժամին ի՞նչ ա պատահել, որ ինքը եկել ա, ձեն ա տալիս։ Արագ փորձեցինք դուրս գանք, մինչև դուրս եկանք, չկար։ Հետո հետ եկանք։

Ամեն առավոտ հեռախոսը վերցնում ենք, տեսնում նորություններ՝ ի՞նչ ունենք, ի՞նչ չունենք, նոր անցնում ենք սովորաբար աշխատանքի։ Մտանք հեռախոս ու տեսանք, որ արդեն Ստեփանակերտում կրակոցներ և այլն։ Ու նորից ձայնը լսեցինք, ասինք՝ ուրեմն ինքը [տեգրը] ավելի շուտ էր տեսել։ Դուրս եկանք, բա՝ կռիվ ա։ Չհավատացինք։ Դե, էլի էր եղել կրակոցներ, ասինք՝ հերթական անգամ էլի, կանցնի էլի։ Հետո սկեսրայրս զանգեց, թե՝ «Համար մեկ» ա, տղաները արագ պետք ա հավաքվեն, որ շուտ գնանք Քարվաճառ։ Հավաքվին գնան, ասինք՝ դե լավ, միշտ եղել ա, գնացել են, մի ժամ հետո եկել են։ Թեթև տարանք, չպատկերացրինք, որ կարող ա իսկապես պատերազմ լինի կամ գնան ու հետ չգան մի ժամից կամ երկու ժամից։ Ըտենց, արագի մեջ պատրաստվեցին, ճանապարհեցինք, բայց, հույս ունենալով, ժպտալով, որ դե լավ, հեսա կգան, եսիմ ինչ չի, սովորել ենք, միշտ տագնապ եղել ա, միշտ «Համար մեկ» եղել ա։

Գնացին, գնացին, բայց գնալուց հետո սկսեցինք ինչ-որ ձայներ լսել։ Ճիշտ ա՝ մենք մի քիչ հեռու էինք գտնվում, մեր գյուղը էդ ամեն ինչից մի քիչ զատ էր, միայն ձայներն էր լսվում, ու էդ ձայներից մենք արդեն քիչ-քիչ հասկացանք, որ էդքան էլ թեթև չի։ Տենց բան չէինք լսել, ճիշտ ա՝ էլի կրակոցներ եղել էր, բայց էդ տիպի առաջին անգամ էր։ Տենց սպասեցինք, ասեցինք՝ տղաները կապի դուրս կգան, հասկանանք՝ ինչ ենք անելու։ Ու սկսինք միանգամից հեռախոսներով արդեն հետևել լուրերին՝ ինչ ա կատարվում։ Գնալով՝ արդեն բարեկամներից, զանգերով և այլն, հասկացանք, որ ամեն ինչ շատ լուրջ ա։

Գյուղում տղամարդիկ չկային, բոլորը գնացել էին․ ամուսինս՝ երկու եղբայրների հետ, սկսեսրայրս, միայն մեր պապիկն էր մնացել։ Անելու ուրիշ բան չէր մնում, քան սպասեինք, տեսնեինք՝ ինչ ա լինելու։ Բայց մեքենաները տանն էին, մի մեքենայով էին գնացել, որ ինչ-որ բան լիներ, կարանայինք երեխեքին վերցնեինք, դուրս գայինք։ Սպասեցինք, սպասեցինք, տղաները զանգեցին, թե ճիշտ ա՝ մի քիչ խառն ա, բայց մի վախեցեք, սպասեք, տեսնենք՝ ինչ կլինի։ Դե, չէինք վախենում, չնայած տատիկն ու պապիկը շատ էին խուճապի մատնվել։ Ես մի քիչ զուսպ մարդ եմ, աշխատում եմ առաջին հայացքից խուճապի չմատնվել, մինչև հասկանանք իրավիճակը։ Գնացինք տուն, սուրճ խմեցինք, էսօրվա պես լավ հիշում եմ, առավոտ շուտ էր, տատին լացելով ման էր գալիս, ես ասում էի՝ լավ, եկեք գնանք մի հատ սուրճ խմենք, (հաց էի սարքել), մի հատ հաց ուտենք, նոր տեսնենք։ Սաղ կպան ինձ, թե դու էս ի՜նչ հանգիստ ես տանում, դու չե՞ս լսում, չե՞ս տեսնում։ Ասի՝ տեսնում եմ, էդ հաստատ, էլ տարբերակ չունենք, ոչ մի բան չենք կարա փոխենք։

Գնացինք, տղաս պետք ա մեքենան քշեր, էդ վախտ տասներկու տարեկան էր։ Ես էլ պետք ա պապիկի առաջից գնայի՝ ամուսնուս զենքը ձեռքս, դե, տենց էինք պայմանավորվել։ Հիմնական մեր կարճ ճանապարհը սարերով էր ու մի քիչ ավելի վտանգավոր, քան էն մյուս ճանապարհը։ Դե, մտածում էինք կարա դիվերսիա հայտնվի ճանապարհին և այլն։ Ու տենց, քիչ-քիչ պատրաստում էինք, զենքը պարտաստեցինք, մեքենան դրեցինք, ինչ-որ կարայի՝ անհրաժեշտ, փոքր մեքենա էր, բայց դե ասի՝ երեխաների ամենաանհրաժեշտ գոնե մի երկու բան վերցնենք, ո՞վ իմանա՝ քանի օրով ենք գնում և այլն։

Էդպես պատրաստվեցինք կամաց-կամաց ու սպասեցինք զանգի։ Մի քանի անգամ զանգեցին, բա՝ դեռ մնացեք, մնացեք։ Դե լավ, մնանք։ Պապիկը շատ էր ուզում, որ շուտ դուրս գայինք, բայց ասի՝ սպասենք էլի, տղաներն էնտեղ են, եթե իմանան իրոք վտանգավոր ա, հաստատ կասեն՝ երեխեքին տարեք, մի թողեք։ Համ էլ չէինք ուզում, որ ինչ-որ ձայներ լսեին, էդ վախը շատ մտնի իրանց մեջ, ասինք, եթե հնարավոր ա՝ շուտ տանենք, մենակ լսելով իմանան էլի, քան ինչ-որ բաներ տեսնեն։ Տենց։

Ու կամաց-կամաց շարժվեցինք դեպի Հայաստան։ Արդեն երեկոյան էր։ Դուրս եկանք, երեխեքին բերեցինք։ Բայց անընդհատ ուզում էի գնամ։ Իրանք երեք եղբայրներն էլ հելել էին պոստեր, նույն պահին, ճիշտ ա, չէին ուզեցել երեքին էլ կամավոր բարձրացնեն, ասել էին՝ գոնե ընտանիքից մեկը պետք ա մնա, երեքին էլ չենք կարա, բայց երեքն էլ իրար հետ նույն տեղ գնացել էին, դե, գնացել էին։ Տները, ընդհանուր դռները փակել ենք ու դուրս եկել, սկի չենք էլ փակել, ես բանալին թողել էի դրսից վրեն։ Խոզ ունեինք, նապաստակ, հավ, ամեն ինչ, չհաշված՝ կով, մեղու, ձիեր, էդ բոլորի վանդակները բացեցի, լրիվին թողի, ասեցի՝ չգիտեմ, երբ հետ կգամ, գոնե չսատկեն։ Տենց բոլորին բաց թողեցի ու գնացի։ Մեկ-մեկ որ զանգում էր, ասում էի՝ քանի ամեն ինչ էդքան էլ բարդ չի, ճանապարհով կարանք գնանք գանք, գնանք, տան վեշերը բերենք, բա՝ չէ, ասում էր՝ մենք հետ ենք գնալու։ Բայց ես հույս չունեի, հենց առաջի օրվանից գիտեի, որ ոչ մի բան էլ լավ չի լինելու, ու էդպես էլ իսկապես [եղավ]։ Քանի՞ օր գնացին, առանց զանգ, առանց նորության, ամենավատ տեղն էին երեքն էլ, որևէ բան չգիտեինք։

Լուսավոր օրեր շատ կան, հիմնական՝ էնտեղի։ Նայեք, երեք տարի արդեն էստեղ ենք, բայց երևի չի եղել մի օր, որ լիարժեք ուրախ օր ունենանք։ Տասնհինգ տարի էնտեղ եմ ապրել, ամուսնացել եմ, տեղափոխվել, բայց ամուսինս ավելի վաղ ա էնտեղ եղել ընտանիքով։

Էնտեղի հետ կապված հիշողություններ շատ կա, ու շատ լավ՝ ամեն ինչը, ճիշտ ա, կարող ա ուրիշների համար թվար, դե, քաղաքի պես զարգացած միջավայր չէր, բայց մեր համար էն ավելի լավ էր, քան ստեղի, էսպես կոչված, զարգացած կյանքը։ Հիշողություն․․․ Անհոգ ապրում էինք մեր համար։ Սկսած մարդկանց վերաբերմունքից, մարդկությունից, ամեն ինչից, շատ տարբեր ա էնտեղն ու էստեղը։ Հիմա որ հետ տային, մեծ սիրով կգնայինք՝ առանց մի վայրկյան մտածելու։

Պատերազմից հետո ուզում էինք հետ գնայինք։ Գյուղ պետք ա սարքեին, նորից վերաբնակեցում, այսպես ասած, էն տարածքների մարդիկ հետ գնային, ում տարածքները որ տվել են։ Ու մենք էլ էինք գրվել, որ եթե սարքեն էդ գյուղը, անպայման մենք հետ ենք գնում, բայց չստացվեց։ Կեսրարս հենց էդ պատճառով էր գնացել, որ կարողանա էդ ամեն ինչը կազմակերպի։ Սկզբից՝ մեծ հույսով, հա, հեսա սարքում են, ամեն ինչ լինում ա, նորից գնում ենք, էլի մեր հողն ա։ Գնայինք էնտեղ ավելի լավ էր, քան գայինք ստեղ, չգիտեմ, ինչ ձևով ապրեինք։ Բայց օրեցօր, ամեն զանգից՝ նորություն կա՞, նորություն կա՞, ոնց որ քիչ-քիչ մարեց էդ ամեն ինչը։ Երևի հասկացան, որ Արցախը էլ չի մնալու, անիմաստ նորից ոչ մի բան չեն անելու։ Էդպես էլ մնացինք Հայաստանում։ Էս հինգերորդ տունն ա պատերազմից հետո, որ տեղափոխվել ենք։ Հույս ունենանք, որ սա գոնե վերջինն ա։

Բնությունը, ազատությունն ու բնությունը, ոնց որ մաքուր ու ազատ էր ամեն ինչից, ստեղ չկա։ Չգիտեմ, ստեղ ինչքան էլ սեփական տուն, էնտեղ էլ ենք սեփական տանը ապրել, բայց էնտեղ ոնց որ քեզ զգայիր դրախտում, ամենուր՝ կանաչ, ամենուր՝ մաքուր օդ, վայրի կենդանիներ, նույնիսկ արջեր մեր մոտակայքում։ Մենք ծովից 2200 մետր բարձրության վրա ենք եղել, փոքր գյուղ ա եղել, բայց անծայրածիր դաշտերով, անտառներ՝ էդքան չէ, բայց հիմնականում՝ դաշտեր, վայրի բնություն, ծաղիկներ, ազատություն, չգիտեմ, կենդանիներ։ Դու քեզ ազատ էիր զգում, լավ էիր զգում, անգամ էն օդը, որ շնչում էիր ոնց որ յուրահատուկ լիներ։ Մեզ որ ասում էին՝ ո՞նց եք էդտեղ ապրում, ասում էինք՝ իսկ ի՞նչ վատ ա, արծիվներները մեզանից ցածր են թռչում, ամեն մարդ չի կարա էդտեղ ապրի, որ ասում էին՝ իսկապես որ, իրո՛ք, դուք պինդ մարդ եք, որ կարողանում եք էստեղ ապրել։ Ու ի տարբերություն շատերի, բացարձակ առողջ, որևէ հիվանդություն չունեինք։ Ասում էի, որովհետև խմում ենք ամենամաքուր ջուրը, սնվում ենք ամենամաքուր սնունդով, օդի մասին էլ խոսք չկա, ինչի՞ պիտի հիվանդանայինք կամ ինչ-որ դժգոհեինք։

Ցավալին էն ա, որ ընդունում ես որպես հայրենիք, բայց փաստացի ասում են՝ դա քոնը չի, դա իրանցն ա։ Գիտե՞ք՝ մեր գյուղում ինչքան խաչքարեր կային ու ինչ պատմություն, ինչ դարերի, որ, ասենք, ո՞նց կարա էլի, էդ ամեն ինչը դու տեսնում ես՝ կա, բայց ինչ-որ մեկը քեզ ասում ա՝ էդ հայկական չի, էդ ադրբեջանցունն ա, ո՞նց կարա։ Մեր գյուղը լրիվ պատված էր խաչքարերով, ուներ երկու եկեղեցի՝ տասներկու-տանսերեքերորդ դարերի պատկանող։ Երկուսն էլ եղել ա, որոնք քանդել են։ էս երկուսն էլ քրդերի շնորհիվ ա մնացել, էդպես պահել են որպես գոմ, ու պահպանվել ա, իսկ էդ քանդվածները ամբողջը իրանք, որ օգտագործել էին շինարարության մեջ։ Ամեն օր, որտեղ ման գայիր, ամեն տան պատին անհնար էր, որ խաչքարի կտոր կամ հայկական գրություն չգտնվեր։ Անհնար էր, չկար, ու էդ ամեն ինչը դու, որ տենում ես, հետո ասում են՝ էդ քոնը չի։ Օֆ, չգիտեմ, դժվար ա խոսել․․․

Մի օր մի մարդ եկավ, տարիքով մարդ էր։ Եկեղեցու կողքը խնձորի ծառ կար, գնացի էնտեղ, ասի՝ տեսնեմ էդ ծառի վրա կա, քաղեմ, երեխեքը ուտեն։ Մեկ էլ մի մեքենա տեսա, մի մարդ էլ եկեղեցու կողքերը ման էր գալի, դե, ես մի քիչ հետաքրքրասեր մարդ եմ, որ գյուղում անծանոթ մարդ էր հայտնվում, ուզում էի տենամ՝ ինչի՞ ա եկել, կապ չունի՝ ինչ ազգ էր, ինձ հետաքրքրում էր։ Մոտեցա, բարևեցի, բարև ձեզ, տենց զրուցեցինք, ասի՝ ի՞նչն ա ձեզ մեզ մոտ բերել, մի քիչ զարմանալի ա ստեղ մենակ մարդ տեսնել, ու որ մենք տեղյակ չենք, հա՛։ Ինքը Ամերիկայից էր, գրող էր, կոնկրետ չեմ կարա հիշեմ ինչ, բայց ինքը ամբողջ Արցախում ման էր գալիս ու հին դարերի վերագրող խաչքարեր, եկեղեցիներ, չգիտեմ, նման բաներ էր ման գալիս, որ նկարի ու գիրք էր հրատարակում։ Էդպես, բա՝ ի՞նչ կարաս ինձ ցույց տաս։ Ասում ա՝ ճիշտն ասած, ես եկա, եկեղեցիի տեղը գիտեի, համ էլ ապշած եմ, որ էսպիսի բան եմ գտնում, էս դարերի։ Ասի՝ հա։ Խաչքարերի տեղ գիտեի մի քանի հատ ու ամբողջ հետևը հայկական գրություններով, տարի իրեն ցույց տվեցի, նկարեց, զրուցեցինք։ Ասեց՝ ես ուղղակի ապշած եմ էլի, որ մեզ ուրիշ բան են ներկայացնում, բայց դու գալիս ես, գտնում ու փորձում ես համեմատել իրականությունն ու էն ինչ տեսել ես։ Ասում ա՝ մի քիչ դաժան ա էլի, ասում ա՝ մեզ միշտ ասել են՝ էդպես չի, մեզ ուրիշ բան են ընդհանրապես ներկայացնում, որ դա հայկական չի եղել, չի լինի, բայց ասում ա՝ հիմա ինչ որ դու ցույց տվեցիր, ես զարմացած եմ։ Խոստացավ, որ անպայման խաչքարերով գրքից մեկը ինձ կնվիրի, բայց էդպես էլ չստացվեց։ Ու շատ-շատ էր, որ գալիս էին, ուղղակի զարմանում էին։ Միայն մեր տարածքը չի, ամբողջ, ամբողջ Արցախը, չկար մի էնպիսի տեղ, որ ոտք դնեիր ու, ասենք, սկսած յոթերորդ, ութերորդ դարերից ինչ-որ հուշարձաններ, չգիտեմ, խաչքարեր, մատուռներ, մի բան չգտնեիր։

Շատ հետաքրքիր օրեր ենք ունեցել՝ հատկապես անծանոթների հետ շփումից, վաբշե, հիմնականում՝ տուրիստների, որ գալիս էին, տեսնում, ուրախանում։ Մեծ հույսեր, երազանքներ ունեինք։ Մեկ-մեկ հետաքրքրում ա, մտածում ենք, ասում, եթե պատերազմ չլիներ, հիմա ի՞նչ կլիներ, ի՞նչ փոխված կլիներ։

Մի բան լավ ա, որ երեխեքը էդ ամեն ինչ շատ չեն տեսել, չգիտեմ, մենք չուզեցինք, որ էդ ամեն ինչը իրանց մեջ մնա, որովհետև ծանր ա, մի բան ա լսեն, մի բան ա տեսնել։ Որ ձեները լսում էին, ասում էին՝ էս ի՞նչ ձեներ ա, խաբում էինք, ասում էինք՝ որսորդներն են, կրակում են։ Շատ էր լինում տարածքում որսորդ, որ չվախենան, տենց էլ կարացինք դուրս անենք, որ սթրեսի մեջ չընկնեն։

Շատ հետաքրքիր էր էդ օրը, չեմ մոռանում մինչև հիմա, ես ինքս իմ վրա խնդում եմ։ Որ մենք պատրաստվել էինք դուրս գալու, եղբայրս ընկերների հետ եկել էին Տաք ջուր։ Զանգեց, թե մենակ դուրս չգաք, սպասեք գանք, իրար հետևից գնանք, որ չվախենաք։ Ասի՝ չենք վախենա, պապիկը կգա մեր հետ, դե, երեխեն կքշի, ես էլ՝ զենքով, Աստված գիտի՝ ինչ կհանդիպի, չգիտեմ։ Սենց պատրաստված էինք էլի, պատրաստում էինք։ Վաբշե, եղել ա պահեր, որ դիվերսիա բան ա ներթափանցել, ու էդ մեր համար էդքան էլ խորթ իրավիճակ չէր, ամեն պահի կարար մեկը հայտնվեր։ Ու մեր անվտանգության համար մինիմալ ինքնապաշտպանվել սովորել էինք, բայց մեկ ա՝ վախենում էինք։ Ասի՝ ի՞նչ իմանանք ճանապարհին ինչ կլինի։ Լսում էինք, որ արդեն ճանապարհների վրա են կրակում, տրաքացնում են։ Ներքևից բարեկամներ շատ ունեինք, զանգում էին, բա՝ կրակում են, չենք կարողանում դուրս գանք, ի՞նչ անենք։ Էդ դրանից մի քիչ վախենում էի, ասի՝ երեխեքի հետ մենակ չլինեմ, ես իմ համար ընդհանրապես չեմ վախենում, բայց չէի ուզի, որ երեխեն ինչ-որ մի բան տենա, էդ ինչքան էլ հետո փորձեիր հանես մեջից, չի լինում։ Տենց, որ զանգեցին ասեցին՝ գանք, իրար հետ դուրս գանք, պապիկին ասեցի, ասեց՝ հա, ավելի լավ, տղաները թող գան, չենք վախենա, իրար հետ կգնանք։

Գիշերով հետ եկա ամուսնուս հետ, փոքրիս թողեցի եղբորս տուն, ասի՝ գնանք, գոնե մի անգամ ես գնամ ինչ որ շատ կարևոր ա դրանք վերցնեմ, ինչն էլ՝ չէ, մնում ա, թող մնա, հիմա ի՞նչ անենք, հիմա էդ ա։ Մեքենա չկար։ Էս ՈՒԱԶիկի մեջ, սրանով ենք բերել՝ ինչ կարողացել ենք գիշերվա կես, լույս չկար, ոչ մի բան չկար, վախը մեջդ, չգիտեիր՝ ինչ կարա լինի ամեն պահի, մարդկություն չկար, մենակ ձայներ էր մեկ-մեկ։

Ամեն ճանապարհի կողքերը լրիվ տրաքած ավտոներ, ամեն ինչ։ Ասեին՝ ո՞նց էիր գնացել էդ ճանապարհով։ Էդ պահին վաբշե չգիտես հավատայի՞ր, թե՞՝ չէ, որ էդ նույն [ճանապարհն] ա։ Դժվար էր։

Սիրուն ծաղկանոց ունեի, մենակ ափսոսում եմ, որ չհասցրի գոնե մի հատ ծաղիկ բերեմ էդտեղից հիշատակ։ Սաղ խնդում են վրես, ասում են՝ ինչի՞ դարդն ես, ասում եմ՝ հա, ես ի՜նչ սիրով էի դրել, հիմա ո՞վ պետք ա էդ ամեն ինչը տենա։

Սկզբից ուզում էինք տունը այրեինք, ամուսինս չթողեց։ Մեր եկեղեցիների համար սկեսրայրս սիրուն, երկաթից խաչ էր պատվիրել, որ սարքեն, տեղադրեն։ Էդ խաչը ոնց որ վերջում բերեցինք, չթողեցինք։ Հիմա սպասում ենք, որ ինքը գա, ինչ-որ մի մատուռ կամ չգիտեմ՝ որտեղ կընտրի, տանի տեղադրի։ Էս պահին մեր տանն ա խաչը, պահում ենք։ Մեկ էլ ափսոսում եմ, որ գրադարանից չկարացի գրքերը բերեմ, դրա համար շատ եմ ափսոսում։ Էդ պահին ուշք ու միտքդ քո տունն էր։

Միշտ աչքիս առաջ ա, երբ վեշերը բերում էինք, դե, երկար ճանապարհով եկանք, տեսանք մեքենաների շարան էր։ Ամուսինս կանգնեց, ասեց՝ ճանապարհ տանք, անցնեն։ Մեկ էլ, երկու զինվոր էին կանգնած, երևի տասնվեց տարեկան հազիվ լինեին, մեկը մոտացավ՝ բարև ձեզ, ասինք՝ բարև ձեզ, ու մի տեսակ, ասեց՝ մի բան խնդրեմ էլի, ամաչում էլ եմ, ասինք՝ առանց ամաչելու էլի, ասեք, ի՞նչ ա եղել, ինչո՞վ կարանք օգնենք։ Ասեց՝ կարո՞ղ ա մոտներդ հաց լինի։ Ասի՝ բա, երեխեք, ամաչելը ո՞րն ա, էդ ի՞նչ եք ասում էլի։ Վերջը, ինչ կար ձեռներս տվինք։ Բա՝ շատ ապրեք, կներեք բան։ Պատկերացնո՞ւմ եք էդ պահին ինչքան իրենց նմանները տենց սոված-ծարավ, օրերով ինչերի մեջով են անցել, ու վերջում էլ շատերը տուն չեն եկել, էդ դաժան ա․․․

english translation

Recorded in August, 2023

It was very early in the morning... I remember we were surprised to hear the voice of my brother-in-law. "What could it be at this hour?" we thought. By the time we got out, he was gone.

We have a habit of checking the news on the phone every morning, before starting our work. We got on the phones and saw that there were already shootings in Stepanakert [capital of Artsakh, Nagorno-Karabakh], etc. Then we heard my brother-in-law again, who said that the war started. We didn't take it seriously at first, there had always been shootings now and then, so we thought this time it wouldn’t last long either. Then my father-in-law called and said that the boys should get ready to go to the front line. They got ready in a hurry, we sent them off, but we were still thinking it wouldn’t last long, maybe an hour or two.

After they left, we started hearing sounds. Since our village was located a little far from all the action, we could only hear sounds of explosions, but judging from those sounds we realized that this was something different: we'd never heard anything like that before. We immediately started following the news on our phones again and calling our friends to see what was happening, and it became obvious that it was all very serious. There were no men left in the village, everyone had gone to the front, and so did my husband with his brothers, my father-in-law, only the grandfather stayed. There was nothing left for us to do but to wait and see how the situation would develop. They left the car behind so that if something happened, we could take the children out. So we waited and waited... finally the boys called and said that although it’s serious, we shouldn’t be afraid. Well, we weren't afraid, only the grandma and grandpa were panicking. I'm a bit of a reserved person, I try not to panic right away before understanding the situation. And so we went home, and had some coffee, I remember like it was today... the grandma was walking around and crying, but I said, "Ok, let's have some coffee and calm down for a moment." I prepared some food, it was early in the morning, so I said let’s calm down, eat, and then we’ll see. Everyone said, “How can you be so calm, can’t you hear, don’t you see what’s happening?” I said I do, but I said we can’t change anything now.
***
We decided to leave... We agreed that my son would drive the car, he was twelve at that time, and I would be walking ahead of the grandpa with my husband's weapon in my hands since we didn't know what could happen. The shortest road out was through the mountains, but it was a little more dangerous than the other, longer road, so we were conscious that there might be sabotage on the way. We started getting ready, prepared the rifle, put some of our belongings in the car. It was a small car, but we took a couple of essentials for the children. Who knows for how long we'll have to be away? So we got ready but decided to wait for the call [from the front line]. They called a few times and said we should stay for now. Grandpa really wanted to leave as soon as possible, but I said, let's wait, the boys are there, they'll definitely tell us to leave and take the children out if they see it’s getting too dangerous. We didn't want them to hear all these sounds or see things, or let that fear affect them too much.
***
Finally, we slowly moved towards Armenia, it was already evening. We managed to take the children out safely, but I kept wanting to go back. My husband and his two brothers were all on the front lines. Even though they [the authorities] didn't want to take all three of them together, saying that at least one man in the family should stay, all three of them volunteered.
When we left we didn’t even lock the doors of the house. I left the key in the lock from outside. We had pigs, chickens, cows, horses, so I opened all the cages to let them go, I said, "I don't know when I will come back, at least they won’t die.“

Whenever my husband would call me I’d tell him that we should go and bring at least some of our belongings, but he always said no, he said that we would go back. But I had no hope, I knew from the first moment that nothing would be ok.
***
There were many good days, but the main thing is... Look, it’s been three years that we’ve been here [in Armenia], but there has probably not been one day when we felt completely happy. I lived there [in the village in Artsakh] for fifteen years after marriage, my husband was from there. There are many memories associated with that place, all very happy ones... One might think that the village lifestyle is less developed compared to city life, but for us, it was way better than the so-called developed life here [in Yerevan, the capital of Armenia]. Memories... We had no worries, we were free and independent; from everything. Life is very different there and here, friendships, warm relationships... everything really. Now, if they gave our home back to us, we would return without a second of hesitation.

After the war, we wanted to go back [to Artsakh], we heard there were plans to build a village for the people whose territories were handed over to Azerbaijan. We subscribed, but it never came true. My father-in-law went back to organize everything, and at first, we had high hopes that we would go back. But days went by, and after each phone call our hopes faded more and more... perhaps they realized that Artsakh would not remain, and didn’t do anything. So we stayed in Armenia. This is the fifth house we have moved to after the war, let's hope that this, at least, is the final one.
***
Nature... freedom and nature, all pure and free from everything. It's not the same here, even if you live in a house. We lived there in our own house, it was like a paradise – green everywhere, fresh air, wild animals, there were even bears near us. Our village was at an altitude of 2200 meters above the sea, with endless fields around, not so much forests, but mostly fields, wildlife, flowers, freedom, animals... You felt free, you felt good, and even the air was special. Some people would say, "How can you live here?", we said, "Why not, even the eagles fly below us, not everyone can live here." And, unlike many people, we were absolutely healthy. I used to say that it’s because we drank the purest water, we ate the purest food, we had the cleanest air, why should we get sick or complain about something?
***
It’s painful when you know that it’s your homeland, but they come in and say it's not yours, it's theirs. Do you know how many khachkars [Armenian cross-stones] there were in our village, what rich history it had? How can it be, that you see all this with your own eyes, but someone comes and says, it’s not Armenian, it's Azerbaijani. How could that be true? Our village was completely covered with khachkars, it had two Armenian churches belonging to the XII^th-XIII^th centuries, and two other Armenian churches were demolished [by Azerbaijanis (during the Soviet Union?)]. Those two were preserved thanks to the Kurds, who were using them as barns. As for the demolished ones, stones from these churches were used by Azerbaijanis for construction, so wherever you went, it was impossible not to find a piece of khachkar stone or an Armenian inscription. So you see all this, but you’re told that it’s not yours. It's so hard to speak about it...
***
One day a man came to the village... There was an apple tree next to the church, I went there to see if there were any apples on that tree, to pick them for the kids. I saw a strange car, and a stranger walking around the church. Well, I'm a curious person, whenever a stranger appears in the village, I want to know why they came. So I approached to say hello, we started talking, and I asked him what brought him to our village, it was surprising to see a stranger alone. It turned out that he was from the US, he was a writer, searching to photograph centuries-old churches and cross-stones all over Artsakh for his book. So he asked me to show him a few things and said that he was surprised to find centuries-old churches here. I showed him a few cross-stones too all filled with Armenian writings, he photographed them. He said, "I'm simply astonished... We’re told something completely different, but when you come and find it and try to compare the reality with what they present to you, it’s all quite cruel." He said, "They are presenting us with something completely different, that it has never been Armenian, but now I am surprised.“ He promised to give me one of the books with khachkars, but it didn't work out I guess. And it happened many times that foreigners came, and were very surprised. Not only our village, there was no place in the whole of Artsakh where you would set foot and not find Armenian monuments, I don't know, khachkars, chapels, monuments from the VII^th and VIII^th centuries.
There were many interesting days, especially when foreigners and tourists were coming to the village. Now and then we wonder, if there had been no war, what would it be like now, what would have changed...
***
The only good thing is that the children haven't seen all the horrors, we didn't want them to remember all that. It's one thing to hear, it's another thing to see. Whenever there were explosions, we would tell them it was hunters. We didn’t want extra trauma for them.

We were getting ready to leave when my brother and his friends came to Taq Jur [literally “hot water", natural hot water springs in Artsakh]. He called me and asked to wait for him, he wanted to come with us so we don’t get scared. I said we’re not scared, the grandpa will come with us, my son will drive, and I will walk in front with a weapon. We had learned how to defend ourselves, because every moment something could have happened. To be completely honest we were a little scared: who knows what would happen on the road? We were hearing explosions and gunshots, and many of our friends living in the villages located lower were calling and saying that they cannot leave, they’re surrounded by gunfire. I was also worried for the kids, didn’t want them to see anything, such kind of memories stay with you for a long time, no matter how much you try to forget. Anyway, in the end, we agreed to wait for my brother to come accompany us.
***
I went back once, it was the night when my husband came down from the front line, on November 13 [after the Russian-brokered ceasfire agreement was signed between Armenia and Azerbaijan]... I wanted to bring at least some of our belongings. We couldn’t find a truck, we only had our small UAZ... It was the middle of the night, there were no lights, no people around, only distant voices, I was scared. Cars – completely bombed, on the sides of the road... I couldn’t believe it was the same road that we took to come to Armenia… it was difficult.
***
I had such a lovely flower garden, I only regret that I didn't manage to bring at least one flower from there, as a memory. I've put so much love into it! Now who is going to look at it?

At first, we wanted to burn the house, but my husband did not let us. My father-in-law had ordered a beautiful iron cross to be made, we brought the cross with us. When he comes back, he’ll choose a chapel and install it there. I also regret that I didn’t bring any books from our village library, the only link I could think of at that moment was our house…

A scene I often think about… when we were bringing our belongings, we saw two soldiers, they were barely eighteen. One of them approached us, said hello. And then... said he wants to ask us something, but he’s ashamed. We said, “No need to be ashamed, tell us how can we help.” He said, "Would you by any chance have something to eat?" We said, “Boys, anything you need, nothing to be ashamed of!” We gave them whatever we had. I mean, can you imagine how many others like them went through such horrors, and many did not even return home... It’s too cruel.

⇧

10. ԶՐՈՒՅՑ ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ / TENTH ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2023թ․ օգոստոս ամսին

Ես ապրում էի Ստեփանակերտ քաղաքում։ Ընտանիքիցս հեռու էի ապրում: Ընտանիքս Մարտակերտի շրջանի Հովտաշեն գյուղում էր ապրում։ Ես ուսանողության տարիներին եկել էի Ստեփանակերտ, հետո աշխատանքի բերումով մնացել էի էնտեղ ու մենակ էի ապրում։ Ուրեմն, կռվի օրը՝ սեպտեմբերի 26, ներողություն, 27։ Ես արշավների սիրահար եմ, Երևանից տարբեր տեսակի արշավական պարագաներ էի առել, որ պետք ա ինչ-որ ձեռնարկ սկսեինք ընկերուհուս հետ։ Վրաններ, քնապարկեր, տարբեր տիպի էսպիսի բաներ։ Ու սեպտեմբերի 27-ը իր եղբոր ծննդյան օրն էր, որոշել էինք, որ կգնանք Շուշի՝ Ջդրդուզ կոչվող տեղանքը, կփորձարկենք էդ իմ գնած բաները՝ գամակ և այլն, էսպես տարբեր բաներ, համ էլ այդ ֆորմատի մեջ եղբոր ծնունդը կնշենք, դաշտային պայմաններում։ Էսպես հետաքրքիր կանցնի։

Ես, պայուսակները դասավորած, ու զարթուցիչ էի դրել, որ պետք է շուտ արթնանամ ու գնամ Շուշի, որ էդ ամեն ինչը անենք։ Զարթուցիչից առաջ, ինչ-որ կանխազգացումով, որովհետև անընդհատ լարված ես լինում ու ոգևորված, որ պետք է տեղ գնաս, կարծես, քնած ես և կիսաքնած, ինչ-որ ձայներ եմ լսում՝ տրաքոցների ձայներ։ Դե, քնաթաթախ չեմ հասկանում։ Շարունակվում է։ Դուրս եմ գալիս, փոքրիկ պատշգամբ ունեի, դուրս եմ գալիս էդտեղ։ Քանի որ ինքը ավտոտնակի վրա հավաքած տուն էր, էդպես վարձով տալիս էին, ես էդտեղ էի ապրում։ Ու դիմացս շենք էր, երկինք-բան չէր երևում, ես լավ չէի տեսնում: Իմ դիմացն արդեն բազմաբնակարան շենք էր։ Ու շենքի բոլոր բնակիչները դուրս էին եկել, խառնված իրար, ոչ ոք չի հասկանում՝ ինչ ա կատարվում։ Էդ տրաքոցները շարունակվում են։ Էսպես ակնապիշ նայում եմ ես, շշմած, դեռ չես հասկանում՝ ինչ ա կատարվում, ու օդի մեջ էդ դռռոցները, տրաքոցներ ու ավելի մոտիկ մի տրաքոց։ Մի քանի շենք այն կողմ, տանիքին, անօդաչուն խփեցին, ընկավ էդ շենքի տանիքին, էսպես փշրվեց։ Արդեն հասկացանք, հասկացա, որ պատերազմ է։

Հետաքրքիր տեսարան կար։ Դիմացը՝ ճանապարհի ափին, մի մեքենա ա կանգնած, մեծ մեքենա՝ ԶԻԼ կոչվող, էդտեղ, բացած, մի մարդ աշխատում ա, ոչ գլուխը բարձրացրեց․․․ Ես ամբողջ ընթացքում իրեն էի նայում: Հետաքրքիր [է], որ հիմա վերհիշում եմ էդ պատկերները՝ էտապ-էտապ, որ հիշում եմ, առաջինը հենց էդ մարդն ա, որ մի հատ չնայեց, մի հատ խուճապի չմատնվեց, ասես, էդ շատ սովորական մի բան էր, որ պետք ա էսպես լիներ, ու ինքը մինչև վերջ [մնաց]։ Արդեն շենքից, խառնված, երեխաների լացի ձայներ, որովհետև շուտ արթնացրեցին երեխաներին, յոթին, հիմա ժամը հստակ չեմ կարող ասել, բայց յոթ անց էր կամ յոթին պակաս ինչ-որ, դե, էդ ժամին բոլորը քնած են լինում։ Ու դժժոց էր գալիս դիմացի շենքից, մարդիկ խոսում էին, զանգեր, հիմնականում բոլորն իրենց այն բարեկամներին են զանգահարում, ովքեր, բնականաբար, բանակում են աշխատում։ Հասկանալու համար ֆեյսբուքն ենք արագ թերթում, ես դեռ իմ պատշգամբում կանգնած եմ։ Թե ինչքան մնացի էդտեղ, չեմ կարող ասել։

Հասկացանք, որ պատերազմ է սկսվել։ Հետաքրքիր բան է, որ միշտ՝ մանկության տարիներից սկսած մինչև մեծ տարիները, իմ համար ամենաահավոր բանը, որ ես միշտ պատկերացնում էի, երբ հայրիկը շատ էր պատմում պատերազմից, էդ անցածից, իմ ամենամղձավանջային երազն էր, երբ ես երազում տեսնում էի, որ պատերազմ է սկսվել։ Մի էդպիսի փորձ ունեցել ենք՝ Ապրիլյան պատերազմը 16 թվականին, ու սա էլ՝ նորից Էդ զգացողությունն ա, որ նորից սկսվեց։

Էդպես հանգիստ, սառը զգացողությամբ մարդիկ արագ իջան, նկուղ կար շենքի բակում, դե, ես էլ, էսպես շորտով էի ու մայկայով, ուզում էի իջնել նկուղ։ Հետո հիշեցի անցյալի պատմություններ, որ մեծերը պատմում էին, որ ինչքան երկար են մնացել նկուղում և այլն և այլն։ Մտածեցի, որ գուցե շատ երկար տևի էս ամեն ինչը, գուցե մտնենք նկուղ, ու ինչ-որ ռմբակոծություն սկսվի։ Եկա տուն, երկար շալվար հագա, բոթասներ հագա, որ, չես իմանա, ինչքան կմնաս էնտեղ։

Դե, զուգահեռ իրականությունը՝ մերոնք։ Իրենք էլ են արթնանում, հարսը եղբորս արթնացնում ա, ասում ա՝ պատերազմ ա սկսվել։ Գյուղի վրայով էլ էին թռչում, որովհետև պատերազմը, որ սկսվեց, առաջինը հենց կարևոր օբյեկտներին խփեցին։ Անօդաչուները հենց առաջինը, միանգամից էդ կարևոր ՀՕՊ-երին, զորամասերին, բոլորին միանգամից խփել էին։ Հարսս մտել էր, եղբորս ասել էր, որ պատերազմ ա, ասել էր՝ կատակ ե՞ս անում։ Բնականաբար, առաջին զանգը ինձ էր եղել հասկանալու համար։ Ու ես, որ իջել էի նկուղ, անհասանելի էի եղել։

Հետո, ինչ-որ պահի հասկացա, որ կարելի ա տուն զանգահարել։ Զանգահարեցի, չեմ հիշում, թե՞ դուրս եկա արդեն հասանելի տեղ, թե՞ մաման զանգեց, թե՞ ես մամային զանգեցի, ճիշտն ասած, էդ պահը լավ չեմ հիշում։ Բայց մամայի՛ն զանգեցի, որովհետև ենթադրեցի, որ էդ ժամին մաման ա արթուն լինում, մնացածներն ավելի երկար են քնում։ Զանգեցի մամային, մաման զարմանալիորեն շատ հուզված, համարյա լացում էր։ Ասեցի՝ լավ մամա, հանգստացի, ինչ մի բան ես արել։ Որովհետև մեր ընտանիքում չկա տենց խուճապահար վիճակ, դե հիմա, պատերազմ է։

Արդեն վերջացավ էդ կրակոցները, հըլը դեռ էդ դժժոցն ա։ Մարդիկ, արդեն խուճապի մատնված, նկուղից էլ են դուրս եկել, որովհետև դադարեց էդ բանը, միացրեցին տագնապի ազդանշանը։ Չգիտեմ, երբևէ լսե՞լ եք, թե՞ չէ, էդ սիրենաների ձայնը, ամբողջ Ստեփանակերտով մեկ, տհաճ էր դա, առաջին անգամ էի լսում։ Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ ես ուսանող էի, հանրակացարանում, բայց էն ժամանակ էդպիսի բան չկար, որովհետև էն ժամանակ ինչ եղել, չի եղել, սահմանում ա եղել, ու մենք ոչինչից տեղյակ չենք եղել։ Իսկ հիմա մայրաքաղաքի վրա էր առաջին հարվածը։ Դա, բնականաբար, լուրջ էր։ Նստեցի, էսպես աստիճաններ կար տան դիմաց։ Արթնացել եմ, ասացի սուրճ խմեմ։ Զանգահարեցի քրոջս, ինքը՝ էսպես տագնապած, ասում եմ՝ լավ դե, հանգստացի, տես, (ցույց եմ տալիս), դրսում նստած սուրճ եմ խմում, ամեն ինչ լավ ա, ամեն ինչ նորմալ կլինի։ Ու ընկերներն են գրում՝ ինչպե՞ս եք, և այլն։ Շուշիից ընկերուհի՝ շատ մտերիմ, ինձ գրում ա՝ ինչպե՞ս ես, որովհետև իրենք տեսել էին, թե ինչպես ա Ստեփանակերտի վրա խփում, դեռ Շուշիի վրա ոչինչ չէր եղել։ Տենց, խոսում ենք, չգիտեմ՝ ինչքան, ինչքան ժամանակ ա անցնում, հետո ասում եմ՝ ափսոս, չգնացինք, որովհետև դեռ էդքան էլ չէինք առերևսվում, էդ պահին թվում էր, հա, գուցե ինչ-որ վախեցնելու բան ա, գուցե կոպիտ կհնչի՝ ակցիա է, ինչ-որ մի բան, բայց որ լայնամասշտաբ պատերազմ էր, դե, էդ առաջին մի քանի ժամերին չէինք հասկանում։

Իմ բանը էդ էր՝ գուցե կարճ տևի, մենք, ամեն դեպքում, գնանք մեր խրախճանքին։ Վերջը, խոսեցինք, ասեցինք, որ դա թեմայից այլևս դուրս է։ Եղբայրս զանգահարեց,(էն ժամանակ ես մեքենա չունեի), ասեց՝ արի, պատերազմ ա արդեն, լայնամասշտաբ պատերազմ է սկսվել, արի ես գամ, քեզ բերեմ տուն, որ բոլորդ ընտանիքով միասին լինեք, դե, ես գնում եմ։ Ասեցի՝ չէ, չէ մի արի: Ասեց՝ չէ, արի, որ հանգիստ լինեմ, հանգսիտ գնամ, չես իմանա՝ ինչպես կծավալվի, որ ընտանիքը միասին լինի։ Ասեցի՝ լավ, դե արի։ Եկավ, մինչև հիմա հիշում եմ էդ դեպքը, մի հատ զինվորական պանամա ունեի՝ էլի էդ արշավական գնածներից։ Ասեց՝ էսի տուր դնեմ գնամ։ Ասի՝ լավ դե, մի երկու օրով գնում ես, էդ տանելու ես թազա գլխարկս փչացնես, քեզ ընդեղ կտան գլխարկ։ Վերջը, չտվեցի էդ գլխարկը, որ դնի գնա, որովհետև չէինք պատկերացնում էլի, որ սենց մեծ մասշտաբների կլինի, ու պատերազմն էսքան կխորանա։

Եկանք տուն։ Մի տեսակ սպառված ինձ զգացի, մտա իմ սենյակ, պառկեցի։ Էդ ընթացքում եղբայրս պատրաստվում էր, եկավ, ասեց՝ դե, գնում եմ արդեն։ Շատ նորմալ, առանց որևէ էմոցիոնալ ֆոնի, գրկեցի, ասեցի՝ զգույշ կլինես, արա։ Սենց մի քիչ էլ ավելի դրական տրամադրությամբ, որ ինքն էլ հանկարծ [չնեղվի]։ Ճիշտ ա՝ իր տեսակով էդպիսի տղա չի, բայց ամեն դեպքում։ Ասեց՝ լավ։ Ու տեղիցս նորմալ վեր էլ չկացա, հա, պատերազմ է գնում, երևի դա նաև դաստիարակության հարցն էր՝ հասկանալու համար՝ խի՞ ա գնում, ինչքա՞ն ա կարևոր իր գնալը, որևէ տիպի բան չի եղել, որ սենց լացելով [ճանապարհենք], դե հիմա, պե՛տք ա գնա, բա ո՞վ գնա։

Դեպքերը գնալով ավելի զարգանում են։ Ու լսում ենք արդեն առաջին զոհերի անունները։ Հասկանում ենք, որ էս ամեն ինչը շատ լուրջ ա։ Ասինք՝ մի քիչ էլ ավելի բարձրանանք վերևի գյուղը՝ Հասիվ գյուղն է, Վանք գյուղը։ Էնտեղ ավելի թիկունք ա։ Գնացինք էնտեղ։ Կապը սարսափելի էր դարձել՝ հա՛մ ինտերնետ կապ, հա՛մ հեռախոս, զանգահարել չէր լինում։ Գնացինք, մեզ թողեցին՝ հարսին ու ինձ թողեցին էնտեղ, մաման ու հայրիկը նորից գնացին գյուղ։ Գնացին ու դուրս գալու պահից դարձան անհասանելի։ Մենք իրենց հետ խոսել ենք հաջորդ օրվա կեսօրին, որովհետև կապ չկար։ Չգիտեմ, խենթանալի վիճակ։ Հարևանի տանը ինտերնետ կար, չգիտեմ ոնց, իրենց տան դիրքից, թե ոնց։ Գնացինք էնտեղ, ես կպա համացանցին։

Արդեն կամավորական խմբեր սկսեցին ձևավորվել, որովհետև, երբ որ շատերը գնացել էին պատերազմ, էդ խուճապից շատերը՝ կանայք դուրս էին եկել։ Որոշ ենթակառուցվածքներ սկսել էր Ստեփանակերտում լավ չաշխատել։ Ամենակարևորը, որ հացի փռերում ուզում էին, որ մարդիկ գնան օգնեն, էլ չէին հասցնում։ Ես ասացի՝ ես գնում եմ, ես պետք ա գնամ։ Բոլորը ասում էին՝ ո՞ւր ես գնում, ասի՝ չէ, ես պետք ա գնամ։ Տրանսպորտ-բան չէր աշխատում։ Հարսի հայրը ինձ մի կերպ ճանապարհեց, ես գնացի Ստեփանակերտ։ Ճանապարհին հասել ենք ինչ-որ տեղ, որտեղից պետք ա գնամ Ստեփանակերտ, մի մեքենա հանդիպեց, ցավով պիտի նշեմ, պատերզամի երկրորդ օրն էր, մի ընտանիք՝ լիքը բաներով դուրս էր գալիս։ Դա ընկճող էր, նեղվեցի շատ, որ խորը թիկունքից մարդիկ դեռ առաջին օրերին, ճիշտ է՝ կանայք էին, բայց, ամեն դեպքում։ Ու գնացի Ստեփանակերտ, գնացի իմ տուն, գրեցի, ասեցին՝ որ հացի փռում կարիք կա, ու ես գնացի էդ հացի փուռը։

Ուրախ-զվարթ աշխատում էինք, հաց էինք թխում։ Իմ համար շատ անսովոր գործ էր։ Շատ կամավորներ կային, բայց սկզբի երկու օրն էր, որ շատ կամավորներ կային, հետո կամաց-կամաց, գնալով թիվը քչանում էր, որովհետև սիստեմատիկ արդեն Ստեփանակերտի վրա էլ էին խփում, ու շատերը դուրս եկան, շատերը։ Նաև ինձ միացավ իմ ընկերներից մեկը, նոր էր եկել բանակից, իրան չէին տարել։ Շատ մտերիմ էինք, մենք միասին պարի խումբ ունեինք, էդտեղ էինք պարում։ Մենք հիմնականում երեկոյան հերթափոխին էինք գնում, որովհետև էդ ժամանակ մենակ էդ աշխատող մի քանի կանայք էին, կամավորներ էդ ժամին չէին լինում, ու ամենադժվար [ժամն էր]։

Ամբողջ գիշեր հաց էինք թխում, գնում, մի քանի ժամ քնում, հետո ջրի ֆաբրիկայում օգնության կարիք կար: Չէ՛, ներողություն, մինչև էդ հացի փուռը գնալը, ես միացա ինչ-որ կանանց, գնացինք մրգի արտադրամաս։ Հիմա, որ հիշում եմ, նենց անհեթեթ ա դա թվում, որովհետև դա էդ պահին կարևոր չէր, ուղղակի, որ միրգը փչանում էր, գնացինք էդ մարդկանց օգնենք, որ իրենց արտադրանքը չփչանա։ Դա էդ պահին ռազմաճակատի համար կարևոր բան չէր։ Կանանցով, հիշում եմ, որ տարբեր բաներից խոսում էին։ Մշակույթի նախարարությունում աշխատող մի կին կար, էնքան զվարճալի կին էր, հետաքրքիր պատմություններ էր պատմում, հումորներ անում։ Երևի մի հինգ-վեց ժամ մնացել ենք էդտեղ, մի պահ կտրվեցինք իրականությունից, որտե՞ղ ենք․․․ Կին կար, որ իր և՛ ամուսինը և՛ տղան էդ պահին էլի առաջնագծում էին, ու էդ կինն էլ մեր հետ, էսպես՝ հումորներ, ծիծաղ և այլն։ Դեղձ էինք մաքրում, հիշում եմ, շատ մեծ-մեծ դեղձեր էին։ Էդ գործն էինք անում։

Հետո ես հասկացա, որ դա էդքան էլ առաջնահերթ գործ չի, էդ պահին կարևորը հաց թխելն էր, որովհետև կոնկրետ էդ հացի փուռը, որտեղ մենք աշխատում էինք, նաև կռվից առաջ բանակի հետ պայմանագիր ուներ, որ «իքս» տեղի զորամասերի հացը իրենք էին ապահովում։ Հա, թխում էին, մեքենաները հասցնում էին համապատասխան վայրը։ Ու կար նաև, օրինակ, քաղաքացիական, հա՛, որ ներքին սպառման համար էր։ Մենք նախընտրեցինք էդտեղ գնալ, որովհետև բարձում էին մեքենաները ու տանում առաջնագիծ։

Սկսեցինք հացի փռում աշխատել, ցերեկներն էլ ջրի արտադրամասում․ ջուր էին լցնում, տանում առաջնագիծ։ Հետո, շատ մեծ ծավալի բեռներ էր գալիս՝ քաղցրավենիքներ, բաներ, նաև էդ ջրի արտադրամասին կից պահեստ կար, օգնում էինք էդ բաները դասավորեին, տեսակավորեին, որ էլի պետք ա ուղարկեին առաջնագիծ։ Շատ-շատ բաներ կար, բայց նաև էդ տանելն էր սկսել շատ դժվարանալ, որովհետև որոշները շատ նշում են, որ հաց չկար, սոված էինք մնում։ Ամեն ինչ կար, էնպիսի բաներ էին մարդիկ ուղարկում Հայաստանի տարբեր տեղերից, որ մենք երևի ոչ կերել ենք, ոչ տեսել։ Ամենաթանկարժեք ծխախոտները, ամեն, ամեն ինչ, ու տանում էին, բայց որոշները տեղ չէին հասնում, որովհետև անօդաչուները էդ մեքենաներին էին խփում։ Էդ գնդակոծությունների տակ, ամեն վարորդ չէր, որ համարձակվում էր քշել։ Սա էր պայմանը, որ չէր հասնում առաջնագիծ էդ սնունդը։ Բայց, որ չկար, դա ես իմ աչքով եմ տեսել՝ ինչքան բան կա, իմ աչքով։ Մենք ենք դրել զինվորական բեռնատարի վրա, որ տանի հասցնի տղերքին, չեմ կարծում էլի, որ դա ինչ-որ կերպ պետք ա յուրացվեր։

Հետո, մյուս ընկերուհիս զանգահարեց։ Ինքը Ասկերանի շրջանի Ակնաղբյուր գյուղում էր։ Նախորդ պատերազմի ընթացքում հետաքրքիր բան կա, որ Ակնաղբյուրն ամենաապահովն [էր]։ 90-ական պատերազմներին մարդիկ, օրինակ, Արցախի տարբեր տեղերից, որ շատ վտանգավոր էր, կանայք գալիս էին հենց էդ գյուղը պատսպարվելու։ Դե, մենք պատերազմական երկիր լինելով՝ էդպես էլ չհասկացանք կարևոր մի բան, կարևորն ու անկարևորը չզատեցինք։ Մեր որևէ գյուղում չկար մի հատ նկուղ, այսինքն, գոնե քաղաքներում էդ շենքերի տակ նկուղներ կային, բայց գյուղերում որևէ նկուղ չկար։ Ու էնտեղ պատսպարվելու միջոց, չգիտեմ՝ ի՞նչն էր լինելու կամ եղել։ Վերջը, ընկերուհիս, հազիվ պայմանավորվեցինք, էդ հացի մեքենան, որ պիտի գնար Ջաբրայիլ հաց տաներ, էդ մեքենան հետ գալուց իրեն բերեց։ Ինքն էլ եկավ միացավ մեզ, դարձանք երեք։

Հացի փռում էդպես աշխատում էինք։ Հետաքրքիր դեպքեր հացի փռում կային, տենց մարդիկ գալիս էին, գնում էին, սահմանից էին բաներ պատմում։ Ու քանի գնում էր, վատանում էր։ Մի երեկո գնացինք, լույսերը տարան, ու նստած էինք։ Ռմբակոծություն ա։ Լույսերը որ տարան, չէր լինում հաց թխել, մի ամբողջ խմբաքանակ խմորը փչացավ, չհասցրեցինք թխել։ Ու նստած էինք։ Քանի որ ռմբակոծում են, տվյալ իրավիճակներում շենքի մեջ չակերտավոր ապահով տեղեր կա, էս դռների տակ, բան, ամուր ա էլի լինում։ Էդպես մի քիչ լայն տեղ էր, փայտ էր դրած, երեքով նստած ենք։ Սա մի քիչ զգացական պահ ա։ Խոսում ենք, ասում եմ, որ կռիվը վերջանա՝ ի՞նչ ես անելու։ Ռոմ ունեի, մի հատ ընկերուհի ունեմ, որ միշտ գնում էր ինչ-որ ուրիշ տեղ, Հայաստանից դուրս, իմ համար դյութի-ֆրիից ռոմ էր առնում, սիրում էի։ Էդպես էլ չխմեցինք էդ ռոմը։ Ասեց՝ կգնանք, կնստենք, էդ ռոմը կխմենք, կերգենք, կպարենք։

Ես էլ մի դանակ ունեի՝ միշտ պայուսակիս մեջ էր։ Մինչև հիմա էլ էդ պայուսակը միշտ առաջին անհրաժեշտության իրերով այլևս իմ հետ ա, միշտ՝ անձնագիր, էդ դանակը, որոշակի շորեր, հիգիենայի պարագաներ, տաք բան, միշտ իմ հետ էր, տանում էինք, օրինակ, հացի փուռը, մեր հետ բերում էինք տուն, ընդհանրապես պետք չէր գալիս, բայց ամեն դեպքում մեր հետ տանում էինք։ Էդ դանակը չխկացնում եմ, բացում եմ, փակում եմ, բացում եմ, փակում եմ։ Ընկերուհուս ասում եմ՝ վախենում ե՞ս։ Արհամարհական ինձ ա նայում, մտքում՝ էս ինչ անհեթեթ հարց ես տալիս։ Ու սենց անհանգիստ, տհաճ զգացողություն ա, որ գոնե լույս լիներ էս հացը թխեինք էլի։ Ասում եմ՝ ուզո՞ւմ ես վիզդ կտրեմ, հանգստանաս։ Ասում եմ՝ դու կազատվես էդ բոլոր մտածումներից, ու մտցնում եմ էդ ալյուրի մեջ, հանում եմ։ Տենց անհամ կատակներ էինք անում անընդհատ, ու վիճակը էնպիսին չէր, որ ընկճված ենք։ Վերջը, որովհետև ամեն մեկս գոնե մեր մասով գիտեինք՝ ով ունենք էնտեղ, ու իրենց անցնելը ինչ կարժենա, էսպիսի մտածում ունեինք։

Էսպես մի քանի օր շարունակ՝ էլի նույն գործը։ Մի տեսակ, օրերը չէր լինում տարբերել, որովհետև նույն ռեժմիով՝ երեկոները աշխատում էինք, ցերեկները, առավոտյան, հինգի կողմերը մի քիչ քնում, հետո ցերեկը՝ ջրի արտադրամաս, հետո նորից հացի փուռ։ Էնքան հարազատացել էր էդ հացի փուռը։ Հետո հերթական օրերից մեկին, գիշերը ժամը հինգն ա, գալիս ենք տուն, դե, շորերով պառկում, շորերով արթնանում էինք, ասեցի՝ ես պիտի հանգստանամ, բան չեմ կարող անել։ Գնացինք, սկզբում իջանք նկուղը, էդ մարդիկ՝ բոլորը արդեն մեզ գիտեին, հաց էինք բերել տաք-տաք, իրենց հյուրասիրեցինք։ Ասեցինք՝ չէ՛, մենք գնում ենք տանը քնենք։ Եկա տուն, ասեցի՝ ես չեմ կարող շորերով քնեմ, չեմ հանգստանա, շալվարս հանեմ։ Պառկեցինք, մեկ էլ երեքս իրար հետ, չգիտեմ ինչ զգացողություն էր, ասեցինք՝ չէ‘, գնանք նկուղ։ Վեր կացանք, հագնվեցինք, հենց շենքի դեմն էր, էդ իմ տան դեմն էր, իջանք նկուղ։ Իջանք նկուղ։ Էդ պահին մարդիկ շատ սոցիալապես հավասարվում են իրար, ու հենց գնացինք, մի առանձնակի վերաբերմունք կար նաև մեր նկատմամբ, որովհետև մենք ինչ-որ կամավոր աշխատանք ենք անում, հաց ենք թխում, իրականում ոչինչ գործ էր դա, որ պիտի անեինք, միանգամից մեզ տեղ տվեցին, դե, մենք ոչինչ չունեինք, մարդիկ արդեն էնտեղ, հայերեն ասած, տնավորվել էին, անկողիններ բան։ Ասեցին՝ էստեղ տեղավորվեք։ Վերջը, ամենակարևոր բանը իմ հետ ես տարել էի՝ բարձը։ Դրեցինք, տեղավորվեցինք մարդա մի տեղ, մի քիչ աչքներս կպցրել էինք, ու մեկ էլ ռմբակոծություն՝ հենց մեր շենքի հատվածում։

Նայեք, էդ շեքի մոտ էլէկտրասեծը կար, որ շատ կարևոր էր իրենց նաև հոսանքից մեզ [զրկելու համար], ու անընդհատ էդտեղ էին խփում։ Դե, ոչ միշտ էր, որ կարողանում էին դիպուկ խփել, նաև շենքին էին խփում։ Ես պատկերացնում եմ, որ մենք հանկարծ ու մնայինք տանը։ Որ խփեցին, ճիշտ ա, ուղղակի շենքին չկպավ, ուղղակի էդ ճնշումից էդ շենքի բոլոր պատուհանները ջարդվել էր, ու խփել էր դիմացի տներին։ Ամբողջ էդ տների դիմացի ինչ կար չկար, պատուհաններ էր ջարդվել, բան։ Ես պատկերացնում եմ, շատ հավանական ա, այ տենց ինչ-որ կրակոց, մենք դուրս էինք գալու էդ բաները մեզ․․․ Երևի նախազգացում էր, որ պիտի մենք իջնենք նկուղ։

Էդ ժամանակ մի տղա էր դուրս եկել, ծխախոտ էր գնացել գնելու, արդեն լուսաբաց՝ յոթի բանի կողմերն էր, մեկ էլ՝ գլուխը ճղած բերեցին։ Կպել էր էդ բաներից։ Արագ վիրակապում են։ Բոլորը նստած, կծկված, չգիտես ինչու, ես ու ընկերուհիս կանգնած ենք, ուղղակի։ Խփում են, միմիկա չի շարժվում։ Հետո ինչ-որ պահի ֆրանսիացի լրագրողներ եկան։ Ժամանակի զգացողությունը չեմ հիշում։ Ֆրանսիացի լրագրողներ էին, մարդկանց հետ խոսում էին, ինտերվյուներ էին անում, բայց ռմբակոծությունը շարունակվում ա, անընդհատ խփում են, խփում են։ Լուրեր եկավ, որ էլեկտրասեծում արդեն զոհ կա, մնացել է փլատակների տակ։ Էդ ժամանակ Ստեփանակերտում ԱԻՆ-ը՝ արտակարգ իրավիճակների, բավական լավ գործում էր, էդ ռմբակոծության տակ ակնթարթորեն եկան, գլուխը որ ճղել էր՝ էդ տղային տարան հիվանդանոց՝ շատ արագ, շատ։

Մեր Շուշիի ընկերուհին ա զանգում։ Ասում ա՝ ձեր շենքը շատ վտանգավոր ա, անըդհատ խփում են, գալիս եմ, ձեզ բարձրացնեմ Շուշի։ Ասում ենք՝ գալիս ես ի՞նչ անես, նախ՝ խփում են, կարող ա գաք, հենց շենքի դեմը մեքենային խփեն։ Մեզ թվում ա, որ թեման փակեցինք։ Մեկ էլ՝ զանգ եմ ստանում, ասում ա՝ շենքի դիմաց ենք։ Դե, հո՞ չենք ասի, որ [գնա]։ Վայրկյանների ընթացքում ես մտնում եմ տուն, վերցնում եմ ընդամենը իմ անձնագիրը, տղաներից մեկի անձնագիրը վերցրել էի, որովհետև, սկզբում նշեցի չէ՞, որ ազգագրական պարի խումբ ունեինք, հասարակական կազմակերպություն էինք դարձնում, իրա անձնագիրը պետք էր էդ գործընթացի համար, էդ անձնագիրն եմ վերցնում, ու պայուսակիս մեջ մի երկու մանր՝ ատամի խոզանակ ա, բան ա, սենց շատ քիչ։ Որևէ փոխնորդ շոր, որևէ բան [չեմ վերցնում]։ Դե, ասում ենք, գնանք մի երկու օր Շուշի, պետք լինի նորից կիջնենք։ Ասում ա՝ հանգիստ եղեք, ինչ գործ ստեղ եք անում, Շուշիում ավելի կարիքը կա, որովհետև էնտեղ ընդհանրապես օգնող չկա։

Գնում ենք։ Շուշիի բնակիչներն էլ տարբեր նկուղներում են։ Մենք գնում ենք, քոլեջ կար էնտեղ, ու իր նկուղը հենց վերջին ստանդարտներով՝ պատերազմական իրավիճակների համար, բավականին մեծ նկուղ։ Գնում ենք, բայց անգամ նկուղ չենք իջնում։ Ահագին մարդիկ կան, որ էդ նկուղներում են։ Պատրաստվում ենք գնանք էդ հացի փուռը, զանգահարում ա, ասում են՝ խմորը արել ենք, ժամը երեքին պետք ա սկսենք թխել, երեքին կգաք։ Ասում ենք՝ լավ։ Համարյա ուզում ա երեքը դառնա, ասում են՝ երեխեք, չեք իմանա, ե՞րբ կգաք, (էնտեղ մի կին կար, էդ բանի խոհարարը, աշխատող խոհարարն էր, որ նաև էդտեղ խոհարարական դասեր էին անցնում), ասեց՝ ճաշ եմ եփում, (աջափսանդալ էր, հիշում եմ) ասեց՝ հաց կերեք, նոր գնացեք, ի՞նչ իմանաք՝ ինչ կլինի։ Նստած էդ հացն ենք արագ-արագ ուտում, որ հանկարծ չուշանանք մեր սրբազան գործից, ուժեղ պայթյուն ենք լսում, շատ ուժեղ։ Արագ, դե, էդ բանը որ միանում ա, արագ իջնում ենք նկուղը, որովհետև հաջորդը կարող ա ստեղ խփեն, հաջորդը էնտեղ խփեն։ Իջնում ենք նկուղ ու հետո արագ նկուղից դուրս ենք գալիս։

Լուրեր են գալիս, որ խփել են Շուշիի մշակույթի տան վրա, խփել են ուղիղ կենտրոնին, բավականին մեծ, հսկա, նոր էլ կառուցել էին, ու էդպես փշրվել լցվել էր, շատ, թվով ճիշտն ասած չեմ կարող ասել, բայց շատ թվով զոհեր, վիրավորներ, էդ շենքից։ Մեր տղերքից մեկը գնում ա, գնում ա, որ օգնի, վերջը, գալիս ա, ասում ա՝ էդ մարդկանց մեկի ոտքերն ա կտրվել։ Մահացածներին, հլը փլատակների տակ մարդիկ, բան, վերջը, ահագին օգնել էին իրանք, հանել էին էդ բաները։ Վերջը, նորից կաթվածահար ա լինում ամեն ինչ, մենք էլ չենք կարողանում գնալ էդ հացի փուռը, ու մի քանի օր մնում ենք էդ նկուղում։ Արդեն, ով որ մեզ տարել ա, իր ծնողները մեզ այ սենց են անում՝ գնացեք, գնացեք, գնացեք, գնացեք։ Ասում ենք՝ չենք ուզում գնալ, որովհետև գնալը նման ա վերջին։

Լինում ա ընթացքում մարդիկ են գալիս, գնում են, ինչ-որ օգնություններ են բերում՝ տարբեր տիպի, տարբեր ոճի, սփյուռքից մարդիկ տենց գալիս գնում և այլն, և այլն։ Ես խոսում եմ մերոնց հետ, մենակ եղբայրս ա ասում՝ գնա։ Ես էլ ջղայնանում եմ, ասում եմ՝ ո՞նց թողեմ էլի գնամ, ո՞նց հնարավոր է գնալ։ Վերջին բանը էն ա լինում, որ մաման ինձ, մոտիկ ենք դե, շատ եմ գնացել-եկել իրանց տուն, ինձ քաշում ա մի կողմ, ասում ա՝ դո՛ւ ես մեղավոր, որ չեք գնում, որ դու ասես՝ հա, գնում ենք, կգնաք։ Ոնց որ ըտեղ նեղվում եմ, որովհետև Աստված չանի մի բան լինի, ես ինձ մեղավոր կզգամ, որ իմ պատճառով ինչ-որ բան եղավ, ասում եմ՝ լավ, կգնանք։ Հելնում ենք, որ դուրս ենք գալիս: Հետաքրքիր ա, մտնում ենք կանգնում շենքի բակում (Ղազանչեցոց եկեղեցու դիմացի շենքն էր), տնից արագ, չգիտեմ ինչ ա վերցնում, բայց շատ արագ, երևի փաստաթուղթ կամ ինչ-որ մի բան, ոչ նորմալ շոր ա վերցնում, ոչ բան, շատ քիչ բաներ, ու շարժվում ենք:

Ես զանգում եմ մամային, միակ դեպքը, որ հուզվում եմ էդտեղ ա լինում։ Մաման ասում ա՝ էդքան վատ ա՞, որ գալիս եք։ Դա չասեցի, որ արդեն մեր գյուղի վրա էլ են շատ ռմբակոծում։ Քանի որ էդ ժամանակ նաև հարսը հղի էր արդեն երկրորդ բալիկով, մենք որոշում ենք, որ ամեն դեպքում ճիշտը չմնալն ա։ Ի՞նչ իմանաս էդ ռմբակոծությունները։ Մաման ու հարսը արդեն շուտվանից եկած են լինում ստեղ։ Մենք ճանապարհին դուրս գալով, երեքս իրար հետ նստած ենք, ասում ենք՝ պատկերացնում ե՞ք էլ հետ չգանք։ Ծիծաղում ենք, ասենք, ո՞նց հնարավոր ա էլի տենց բան լինի։ Բայց բոլորս շատ տխուր ենք, որովհետև ոնց որ գնալը մի տեսակ հա՛մ դավաճանության նման ա, ոնց որ թողնում ես էլի իրան, հա՛մ էլ էն, որ մնալն էլ [անհնար ա]։

Մաման մեր հետ գալիս ա մինչև Գորիս, որ ինչ ա ճանապարհից մենք հանկարծ չիջնենք, ուրիշ տեղ չգնանք։ Հետո Գորիսից տանում են էնտեղ Կանանց Ռեսուրսների կենտրոն, մինչև սպասենք, հորեղբորս տղան գալիս ա։ Տեղ սփյուռքահայեր են գալիս, որ գալիս գնում են, բան։ Վերջը, էդ աղջիկներն ասում են՝ Արցախից մեր աղջիկներն են, ասում են՝ հա։ Որ արդեն հորողբորս տղան զանգում ա, ասում ա, որ արդեն հասել եմ, դուրս ենք գալիս։ Էդ տղաներից կանչում են, ասում են՝ կներեք մի րոպե կկանգնեք։ Կանգնում ենք, ու ոնց որ, դե, ընկերուհիներիցս մեկը ստեղից ա մոտենում, ինքը էնտեղից ա գալի, ու գումար ա տալիս, ասում ա՝ բան կանեք էլի, կարող ա պետք լինի։ Բնականաբար չի վերցնում էդ գումարը, ու արցունքները թափում ա աչքերից։ Ասում ա՝ ի՞նչ օրի ենք էլի հասել։ Ոչ թե վիրավորվում ա, որ գումար են տալիս մեզ, այլ՝ ոնց որ իրավիճակը շատ հուզիչ ա էլի լինում։ Մենք ընդհանրապես էդ գումարի կարիքը երեքս էլ չունեինք։ Էդ ժամանակ երեքս էլ նույն տեղն էինք աշխատում, ֆինանսապես՝ բավականին կայուն։ Բայց իրավիճակը ինչքան ա էլի հասել գագաթնակետին, ինչքա՜ն։ Վերջը, էլի, հուզիչ էր, ոնց որ գաղթական մենք լինեինք, էսպիսի տպավորություն։ Վերջը, հոնգուր-հոնգուր։ Հանգստացնում ենք, գալիս ենք, գալիս ենք տատիս տուն։ Մաման ու հարսն էլ էին էնտեղ։

Գալիս ենք էդ տարբեր իրականությունների բախումը, ոնց որ ուրիշ մոլորակից գնաս ուրիշ մոլորակ։ Գալիս ես էս հանգստությունը, հիմա, հիմա հասկանում եմ, էդ ժամանակ էդ պահին, որ եկել էինք, սկսել էի չհասկանալ։ Առաջին զգացողությունը, որ արդեն եկանք էստեղ, էդ տատիս տան էդ հանգստությունը։ Վերջը, մամայենք էին բան, բայց իրենք էդքան էլ չէին պատկերացնում էնտեղ ինչ ա տեղի ունենում։ Հետո, էդ գիշեր, որ մենք եկանք քեռուս թոռնիկ ծնվեց։ Մարդիկ հավաքվեցին, նստեցին, ուրախ առիթ էր, դա մի տեսակ նորմալ ա, որ էդպես ա։ Էնպես չէր, որ զուռնա-դհոլով, էսպես քեֆ էին անում, բայց, այնուամենայնիվ, մի քիչ խնջույքատիպ էր, որովհետև երեխա ա ծնվել։ Բայց դա մի տեսակ չէր․․․ չէինք տեղավորվում մենք էն ամեն ինչի մեջ, որովհետև էն իրականությունը ու էս իրականությունը շատ տարբերվում էին իրարից։ Եվ դա բնական մի բան ա, որովհետև մարդիկ չպետք ա էլ ապրեն էնպես, ինչպես որ աղետի գոտում ա էլի վիճակը։ Բնականաբար, մտածումը կա, նեղսրտվածությունը կա, բայց կենցաղը չի կարա վերածվի, այսինքն կաթվածահար լինի՝ ոնց որ, օրինակ, էն շենքում, որտեղ անընդհատ ռումբով խփում են։ Բնականաբար, մի տեսակ աբսուրդել ա էլի, որ պետք է էդպես լինի․․․

Ստեղ արդեն, կամաց-կամաց մենք էլ, որ հետո արդեն մնացինք, անընդհատ պրպտում էինք։ Գնացինք, որ անգործ չլինենք, օգտակար լինելու համար Երևանում տարբեր կամավորական խմբեր էին, մի տեղ գնացինք, օգնեցինք մի քիչ։ Աղերը լցնում էին ադնառազվի տոպրակների մեջ՝ սենց պստիկ, իբև միանգամյա օգտագործման համար հեշտ լինի։ Կամ խտացրած կաթը բացում էին, լցնում պլաստիկե փոքրիկ տուփերի մեջ, որ էլի օգտագործելը հեշտ լինի։ Ես հասկանում եմ, որ ասում ա՝ հոգու փրկության համար ինչ-որ բան անել, դա դա՛ էր, որովհետև շատ-շատերը մեզանից, մենք նախ հայրենաճանաչ չենք, շատ-շատերս անգամ Արցախում չենք էլ եղել։ Միայն Արցախում չէ, ասենք, կա Երևանում ապրող մարդ, լավ խի՞ եմ հեռու գնում, կա Հրազդանում ապրող մարդ, որ երբեք, օրինակ, Տավուշ չի գնացել, օրինակ, ոնց որ ես երբեք Մեղրի չեմ գնացել։ Արցախում չեղած մարդիկ որևէ կերպ չեն պատկերացնում իրավիճակը, ասենք, էն մարդիկ որենք եկել են, էլի ինչ-որ չափով պատկերացնում էին՝ ինչ ա իրենից ներկայացնում՝ սահմանը որն ա, թիկունքը որն ա, ինչ կարա էնտեղ լինի, ոնց կարա լինի և այլն, և այլն։ Իսկ ովքեր չեն գնացել մի քիչ ֆիլմային են նայում ամեն ինչին։

Ուզեցինք գնալ նորից հետ, բայց էդպես էլ չստացվեց, որովհետև մեզ թվում էր, թե գնալով վիճակը կլավանա, բայց վիճակը գնալով ավելի վատթարանում էր։ Ու, որ հայրիկի հետ խոսում էի, ասում էր՝ իմաստ չունի, էլ գաս ի՞նչ անես, օրինակ։ Վերջը, ու էդպես էլ էլ չգնացինք։ Հետո, մեկ էլ երեքս միշտ իրա՛ր հետ բան արեցինք։ Անգամ, որ եկել էինք տարրական շորեր չունեինք հագնելու, որովհետև չէինք բերել։ Ո՞վ էր պատկերացնում, որ սենց կլինի։ Գնացինք մեզ մի քանի հատ շոր առանք, մինչև հիմա ունենք՝ կռվից երեքս իրար հետ միանման սենց մի հատ տաք բան էինք առել, որ հագնեինք, մինչև հիմա երեքս միանման էդ շորը ունենք։

Էդպես օրերը գլորվում էին, ու չարաբաստիկ ամսի 9-ին, որ իմացանք էդ կնքվել է թուղթը, նայեցինք քարտեզը, մեր գյուղն էլ կար։ Մեր գյուղում պատերազմական գործողություն չի եղել, բայց մեզ հինգ օր ժամանակ տվեցին գյուղը դատարկելու համար։ Դա էլ էդպես հանձնվեց, մենք էլ մեր վեշերը, ինչ կարողացանք՝ շատ չնչին բան բերեցինք։ Ու էդպես ավատրվեց պատերազմը, բայց չավարտվեց։

Բլոկադան, հետո դրանից հետո, պատերազմից հետո թվով չեմ կարող ասել, բայց շատ-շատ տարածքներ և Հայաստանի հանրապետությունից և, ինչո՞ւ չէ՝ Արցախից, որ էդ պայմանագրի մեջ չկար, զիճվեց։ Ջերմուկում, Ջերմուկը ռմբակոծվեց, Սև լճի տարածք, Վարդենիս, որ մեկը ասեմ, էդքա՜ն զոհեր։

Բնականաբար, էնպես չի, որ մենք մեր տունը հիշում ենք պատերազմով միշտ։ Մենք էնտեղ ապրել ենք մեր կյանքի ամենաերջանիկ տարիները, որովհետև դա կապված ա նրա հետ, որ մեր մանկությունն ա էնտեղ անցել, ու ինքը ամբողջությամբ համ էր։ Մեր տունը, մեր, չգիտեմ, մեր այգիները, որ մենք տարիների ընթացքում ստեղծեցինք, էդ ամեն ինչը, էսպես, ոնց որ փոքրիկ դրախտ հիշեցներ։ Ինչ կա էնտեղի հետ կապված մինչև հիմա ես և իմ ընտանիքը, նաև գիտեմ՝ իմ ընկերներն էլ, որ մենք էն որ սնվում ես ինչ-որ ժամանակի համար, չէ՞, ասում ես՝ սնվեմ, որ գնամ աշխատանքի, որ չսովածանամ ու աշխատանքս անարդյունավետ չլինի, ուժերս տեղը լինի։ Հիմա, մենք ինչքան ժամանակահատված, որ էստեղ ապրում ենք, դեռ էնտեղից ստացածով, հոգևոր ստացածով ենք էստեղ ապրում՝ էդ ամեն ինչը մեր մեջ կրելով, ու էն միտումով։ Անգամ էս պայմաններում, ես մտածում եմ, որ էդ երազանքը կորի, մենք այլևս, մեր կյանքը այլևս կիմաստազրկվի։ Մի օր մենք հետ ենք գնալու նորից էնտեղ։ Չգիտեմ, դա կլինի՞, թե՞՝ չէ։ Էս պայմաններում ասել, որ հա՛, հաստա՛տ, շատ մոտ ժամանակները, մի քիչ աբսուրդ կլինի։ Բայց նաև կորցնել երազանքը կնշանակի չապրել, կորցնել կյանքի գույները։ Բայց նաև ունենալ երազանք նշանակում է՝ անել որոշակի քայլեր դրան հասնելու համար՝ ուղղակի, թե անուղղակի։ Իսկ անել որևէ քայլեր դա նշանակում է, որ մեծ, թե փոքր, դու ինչ-որ բանի վստահաբար հասնելու ես։ Միայն չանելու դեպքում ես էլի, որ բարձիթողի թողնում ես, էլ ոչինչ։ Բայց, երբ քայլեր անում ես, դա, վստահաբար, ինչ-որ արդյունք տալիս է։

Պատերազմը իմ համար դեռ չի ավարտվել։ Հիմա իմ ամբողջ մտածումը Արցախն է ու էնտեղ ապրող մեր ժողովուրդը, ինձ շատ-շատ հարազատ մարդիկ, որովհետև, ճիշտ ա, իմ ամբողջ արյունակից բարեկամներն էստեղ են, բայց իմ հարազատ մարդիկ Արցախում են։ Ես ամեն օր արթնանում եմ իրենց մասին մտածելով և քնում եմ իրենց մասին մտածելով։ Եվ ամեն օր էն մտածումով եմ և լիահույս եմ, որ մենք մի օր կգանք էդ ինքնագիտակցմանը և համախումբ կդառնանք մեր հարցերը ինքներս լուծելու համար։ Հերթական անգամ, տեսեք, դարը պտտվել ա, ու մենք նորից կանգնած ենք ցեղասպանության վտանգի առջև։ Դա վստահաբար կլինի՝ ճանաչելով թշնամուն, ես վստահ եմ, ես գիտեմ, ես տեսել եմ, ու ես շատ-շատ լավ գիտեմ պատմությունը, որ մեր հետ վստահաբար տեղի կունենա էդ ցեղասպանությունը։ Նաև, նախկինում էլ չէ՞, ցեղասպանության ժամանակ, 15 թվին, ասում ա՝ էնտեղ որտեղ հայը զենք վերցրեց, ապրեց։ Պիտի պինդ լինենք, ու, չգիտեմ՝ լավ կլինի, թե վատ, բայց, ամեն դեպքում, լավի ակնկալիքով։

english translation

Recorded in August, 2023

I was living in Stepanakert, Stepanakert city [capital of Artsakh (Nagorno-Karabakh)]. I lived apart from my family, they were from Hovtashen village of Martakert region [Artsakh]. I moved out when I came to Stepanakert to study, then I stayed for work and continued living alone.

On the first day of the war, on September 26th, sorry, 27th... The thing is, I love hiking and I bought different types of hiking accessories from Yerevan [capital of Armenia], for a venture we were going to start with my friend: tents, sleeping bags, a hammock, and things like that... September 27 was her brother's birthday, so we had decided to go to Shushi [Artsakh], try out the hiking gear I bought, and celebrate her brother's birthday.

I arranged the bags and set an alarm to wake up early. Before the alarm went off I was already half awake, feeling excited before the trip. I started hearing some sounds, sounds of explosions. Sleepy, I couldn't understand what was happening at first. Sounds continued, I got out, I had a small balcony... The apartment I was renting was built on a garage, there was a building in front of me, so I couldn't see the sky well. But all the residents of the building in front had gone outside. Everyone was agitated, it was impossible to understand what was happening. So the explosions continue and I am staring blankly, stunned, and still don't understand what's this all about... all these explosions in the air, then another one, closer, just a few buildings away, the roof got hit by a drone... everything shattered… We finally understood that it’s war.

I remember an interesting scene, there was a truck standing on the side of the road, a ZIL. The hood was open, and a man was repairing something. He didn’t even raise his head... I was looking at him the whole time, it's interesting that now going back step by step I recall this scene, and the first person whom I remember is the one who didn't panic at all, as if something very ordinary was happening. Meanwhile, the sounds of children crying could be heard from the building in front. It was around 7 am, I can't recall the exact time now... Well, at that time on a Sunday everyone is usually asleep. There was a constant buzz in the air: people’s voices, noises, cries, phone conversations, mostly with the relatives in the army. We were quickly scrolling through Facebook to understand the situation... I was still standing on my balcony, and I can't say how long I stayed there.

Well, we finally understood that the war had started. The most terrifying image haunting my imagination since childhood was war. Ever since I was a kid, and heard stories about the previous war from my dad. I had nightmares about it. When I was older, we had one similar experience during the short April war in 2016.

People quickly went down to the basements. First I wanted to go wearing just shorts and a T-shirt, then I remembered stories from the past that the elders told, about how long they stayed in the basement, etc., etc., so I thought that all this might take long, another bombing might start after we enter the basement. I came home, put on long pants, sneakers... you don't know how long you'd stay there.

Meanwhile, my mom and dad also woke up from explosions. My sister-in-law saw the drones flying over the village, so she woke up my brother and told him the war had started. Right from the beginning they [the Azerbaijani military] were already hitting the important air defense systems, and military units, all of them at once. My brother's first reaction was, "Are you kidding me?" Naturally, they called me to see if I was all right, but my cell was unavailable because I was in the basement. Then at some point... I don't remember if I moved to a place with a stronger network signal, and mom called, or if I called mom... to be honest, I don't remember. Mom was surprisingly very emotional, almost crying. Well, I said, "Okay mom, please be calm, why are you getting so emotional?" In our family, we don't panic easily.

The bombing stopped for a brief period, but the buzz of noises and voices was still there, people had already come out of the basement, everyone was in panic... The civil defense sirens were turned on in the city, I don't know if you have ever heard the sound of sirens, it's quite distressing. It was the first time in my life I heard it. During the April war in 2016 I was a student living in a dormitory, but at that time whatever happened, was at the border, and we were not aware of anything. And now the first blow was right on the capital, and naturally it was serious.

I sat on the steps in front of the house. I needed to do something, I don't know... have coffee (laughs). I called my sister, she was so alarmed, I said, "OK, relax, look, I'm sitting outside drinking coffee, everything is fine, everything will be all right." My friends started writing me: how are you, etc... One of my close friends from Shushi wrote me, they saw how bombs were dropped on Stepanakert. At that time nothing had happened in Shushi yet. We talked a bit, I even said, such a pity, we didn't go to Shushi. At that moment, within the first few hours, we still did not realize that it was a full-scale war, we thought maybe they [Azerbaijanis] were just scaring us. So I kind of hoped that maybe it would be short, and we would do our party anyway. But we talked it over and decided this was out of the question for the moment.

Then my brother called and said he was leaving for the front line. He was going to come and take me home so that the whole family could stay together. First I disagreed, but he insisted, “You never know what’s gonna happen, it’s better if the family stays together.”

He came to pick me up... I had bought a military panama hat, another one of my new hiking accessories. My brother asked me, “Can you give it to me, to wear?” I said, "OK, you're going for just a couple of days, and will ruin my new hat. They will give you a hat there.” So I didn't give it to him… we couldn’t imagine that it would be such a large-scale war.

When we reached home I felt exhausted and went to my room to lie down. Before leaving, my brother came in and said, "Well, I'm going now." Very calmly, without any excessive emotions, I hugged him, and said, "Just be careful, ok?” Didn’t want him to feel disheartened. Perhaps it's also a question of upbringing, to understand who should go to the front line, and how important it is... There was no crying...

The events were developing fast, and we started hearing the names of the first victims. We decided to go to the next village, located a little higher, to Vank village, it’s in the rear. By the time we reached there, the cellphone signal had become terrible: no internet, no phone, nothing. My mom and dad left me and my sister-in-law in the village, and went back. From the moment they left, they became unreachable, we talked to them the next afternoon, because there was no cellphone signal. Somehow, there was still internet at the neighbor's, maybe because of the location of their house. I connected to see what was happening, and I read that some volunteer groups started forming. The thing is, some infrastructures were disrupted, because many men went to war, and many women left because of the panic. So volunteers were desperately needed. Among the most important places were the bakeries, where they needed people to bake bread. So I said, well, I'm going back to Stepanakert, I have to go, despite everyone’s objections. My sister-in-law’s father gave me a lift.

On the way we met a car... which was... and it’s painful to say this... a family was leaving Artsakh on a loaded truck. It was only the second day of the war.

***

Upon arrival in Stepanakert, I went to my house and contacted the groups coordinating volunteers. They told me where there was a need for baking bread and I went to that bakery. Well, we were working, baking bread, it was a very unusual job for me. There were many volunteers during the first few days, then gradually the number decreased because Stepanakert was already being systematically bombed and many people found refuge in Armenia or the rear. One of my close friends, who wasn’t called to the front line, joined me in the bakery. We were very close, before the war we had a dance group. We were mostly doing the evening shifts at the bakery because at night only a few women were working alone, and those were the most difficult hours when the volunteers were really needed. We would bake bread all night, go to sleep for a few hours, then go to the water factory to help there during the day...

Sorry... before going to that bakery, I joined some women in the fruit factory, to help sort the fruits preventing them from going bad. Now that I think of it, it seems absurd, because It seems to me there were other more important things to do. Anyhow, I went, there were a lot of other women there, we talked about this and that. There was even someone from the Artsakh Ministry of Culture, she was such a fun person, was telling interesting stories, making jokes... We probably stayed for five or six hours, and we lost touch with reality for a moment and forgot where we were... There was a woman with us, whose husband and son were on the front lines at that moment. We were cleaning peaches, they were very big ones (laughs).

Then I realized that helping to bake bread was more needed at that moment, and switched. The particular bakery where we were working was providing bread for the army even before the war. When the war started, the bread we made was loaded on trucks and sent to the front line.
So we would help in the bakery at night, and at the water factory during the day. There was a warehouse next to the water factory, and we also helped them arrange and sort the cargo that arrived and had to be sent to the front line. People sent so much humanitarian aid, from different parts of Armenia that we haven’t even seen before in our lives. It was all sent to the front lines, but a lot didn’t reach the destination, because the drones hit those cars. This was the reason that at times the food did not reach the front line, but I saw it with my own eyes and loaded it on the truck myself.
***
Another one of my close friends called and said that she was in Aknaghbyur village of Askeran region [Artsakh]. During the previous war, Aknaghbyur was the safest village, people from different parts of Artsakh, women, came to that village for shelter. My friend and I agreed that the bread truck would bring her to Stepanakert on its way back from the front line. She joined us, and now all three of us were helping at the bakery.

The more time progressed, the worse the situation got. One evening the electricity was off because of the bombings, and we couldn’t make bread, a whole batch of dough went bad. During the bombings the “safe” place to be, if you are in the building, is between the doorways. So there we are... it was a little wide doorway, we were sitting, talking... And I ask, “What are you going to do when the war ends.” My friend said, that we'll go to my place, sit together, drink, sing dance... One of my friends used to always bring me something when she traveled, and she brought me a bottle of rum long ago...
***
This went on for quite a while, sometimes we couldn't tell the days apart, because we were doing the same thing every day: we were working in the evenings, going to sleep around five in the morning, then going to the water factory in the afternoon, then again to the bakery, etc. It had become like a second home to us, that bakery.

Once after our usual shift at the bakery, we went home to sleep around 5 am. We used to go to bed with our daily clothes on. At first, we went down to the basement, we brought a small hot bread to share. Then, quite full of ourselves, we announced we were going to sleep at home that day. So we came home, we were about to go to sleep when we started worrying and decided better not take any chances and go back to the basement. So we went back... During such times people become socially equal to each other, and we were immediately given some space to sleep... plus they knew the three of us as volunteers, when in fact, this was the least we could do... When we were about to fall asleep, there was another bombardment right in the area of our building. There was a power plant near it, and it was very important for them [Azerbaijanis] to deprive us of electricity as well. So they were constantly bombing there, but since it wasn’t always very accurate, the bombs were also hitting the apartment buildings around. Well, I imagine what would've happened had we slept at home... At that time, a guy went out of the basement to buy cigarettes. It was almost around sunrise when he was brought back to the shelter with his head injured. I remember me and my friend were completely frozen, we felt no emotions, not even a muscle moved on our faces.

A bit later some French journalists came, taking interviews. The bombing continued, and we heard news that there were already deaths in the power plant. At that time, the Ministry of Emergency Situations in Stepanakert was working quite well. Under the bombardment, they came instantly and took the boy with the injured head to the hospital.

Our friend from Shushi called and said that she would come get us because our building was very dangerous, they started bombing constantly. I said, “No way, you’re coming to do what exactly? You might be bombed right in front of our building!” So I kind of thought that the discussion was over, but then I got another call, it was my friend again, saying they were waiting outside to pick us up. Well, at that point I couldn’t have made her wait long... within seconds, I entered my flat, I took only my passport, the passport of my other friend (it was with me, I mentioned earlier that right before the war we were going to register an ethnic dance group together), and whatever I have prepared in my bag: a toothbrush, some spare clothes... nothing much. My friend told me that in Shushi they needed volunteers in the bakery even more than in Stepanakert, so we would sure be useful there as well.

Once in Shushi, we went to a large bomb shelter, quite well equipped for such situations. They called us from the bakery, saying the dough was ready and we should be there by 3 pm. We were about to leave, when some woman there said, "I'm cooking, eat something before you go, you’ll need it.” So we’re quickly eating, don’t want to be late when we hear a loud explosion, very loud. The air raid siren goes off, then we learn that they hit Shushi's House of Culture, it was quite big, and had just been built before the war. There were a lot of deaths, wounded... I don’t know the specific number to be honest, but a lot. One of the guys went to help, he later told us the horrors he had seen.

The large-scale bombardment paralyzed everything, we were unable to resume work at the bakery and stayed in the basement for a few days. It was getting quite dangerous, and my friend’s parents kept telling us to leave. But we didn’t want to, because leaving felt too similar to an ending. I remember a lot of people of came and went these few days, brought humanitarian aid... people from Armenia, from the Diaspora... Whenever I call my brother, he keeps telling me to leave too, so I get angry, how can I leave, how is this possible? In the end, my friend's mother pulls me aside and says, "It's your fault that you and your friends are not leaving, if you agree to leave, they will agree too." I got very upset because God forbid something happens to my friends, I would feel guilty. So I agreed to leave.

On the way, we stop in front of my friend's apartment building, it was that building in front of the Ghazanchetsots church. She goes up quickly to take a few personal documents, no time to take much else. I call my mother, and that’s the only time I get emotional. My mother says, "So it’s all that bad if you are coming...?" I forgot to say, that since my sister-in-law was pregnant, we decided that my parents should move with her to Yerevan, so they had been here for a while already.

The tree of us, we say, “Can you imagine if we never come back?” We laugh, that seems impossible. But we’re all very sad, because leaving feels like treason, like abandoning... My friend's mother comes with us all the way to Goris [Armenia] so that we don't decide to run off and go back. In Goris, we go to the Women's Resource Center to wait until my cousin comes to pick us up. There were a lot of various people there, and when we got out to meet my cousin, one of them approached us, and handed some money to my friend, saying that we might need it. She does not accept the money... all this feels so horrible... not because that gesture was humiliating, no, but because it suddenly hit us, that we are like refugees now. Anyway… we cried, quite a lot, then calmed down.

We arrived at my grandma’s, mom and daughter-in-law were also there. This collision of different realities... as if we landed on another planet. Now I accept it, but I couldn’t when we just arrived. The first feeling was the quietness and calmness at my grandmother's house, people could not fully comprehend the situation in Artsakh. Plus on the night we arrived, there was an occasion: my uncle's grandson was born. It was a happy occasion, of course, people were not playing zurna and dhol [musical instruments traditionally played at various gatherings in Armenia] but still it was a good occasion because a child was born. But it felt kind of... we couldn't fit into that atmosphere, because the reality we’d just left was too different. Of course, that's natural because it doesn't... people should not live as if they are always in a disaster zone, of course, they can worry, and get frustrated with the news, but everyday life cannot be paralyzed as it is, for example, in a building where the bombardments are constant. Of course, it's even absurd that it should be like that...
***
Here, we were constantly trying to do something, not be idle, to be useful. We joined some volunteer groups in Yerevan and helped a little. I remember there was a place where they were packaging salt and condensed milk into small single-use plastic bags. To make it easy to use. This was perhaps… just doing something for the salvation of the soul... Because most of us... many of us have not even been to Artsakh. Not only in Artsakh, let's say, there can be someone living in Yerevan who has never been to Tavush [Armenia], for example, like I have never been to Meghri [Armenia]. People who have not been to Artsakh don’t have a clear understanding of the situation. Those people who have been in Artsakh could understand to some extent what is the border, what is the rear, what the situation is like there… And those who have never been, have a more filmic idea of what’s happening.

We wanted to go back, but it wasn’t possible. We thought the situation would get better, but it only got worse and worse, so when I talked to my father, he said, "It doesn't make sense for you to come, what are you going to do?"

Here... we’re always together, the three of us. When we arrived, we didn't have basic clothes to wear because we didn't bring any, who could have imagined that this would happen? We bought the same warm clothes to wear back then, and we still have them. The days went by, and on the ninth [of November 2020], we found out that the ceasefire agreement was signed. We looked at the map and saw that our village was handed over to Azerbaijan, even though there was no military action in our village. The civilian population was given five days to vacate the village. It was handed over just like that... we went and brought what we could. The war was over, but not really...

Now there’s the blockade [at the time of this recording, Azerbaijan was keeping Artsakh under blockade from December 2022 till September 2023]... plus after that, after the war, I can't tell you the number, but many territories from the Republic of Armenia and Artsakh, which were not included in the ceasefire agreement, were captured by Azerbaijan by force. They bombed Jermuk [Armenia], Sev Lich, Vardenis, many other areas... so many victims again...
***
Naturally, it's not like we remember our home only during wartime, we lived there the happiest years of our life, and our childhood was spent there. Our house, our gardens we created over the years, all resemble a small paradise in our memories. All this time we’re here it’s those memories that sustain us, and give us strength. Just like we eat food to sustain ourselves physically, the images of the past sustain our spirits. Even under these conditions, we don’t lose hope that we will go back, I think that if that dream is lost, we will no longer... our life will no longer have any meaning to it. I don't know if it will happen or not, under these circumstances it will be a bit absurd to say that it definitely will in the very near future, but losing the dream will mean losing the colors of life. But having a dream means taking certain steps to achieve it, directly or indirectly, and taking steps means that you will definitely achieve something. Only if you don't do anything, then you’ll have nothing.

The war is not over yet, and now all my thoughts are with Artsakh, our people living there, and people very close to me. All my blood relatives are here, but my close friends are in Artsakh, and every day I wake up thinking about them, and go to sleep thinking about them. Every day I think about it and I am full of hope that one day we will come to the realization that we need to solve our problems ourselves. The century has turned, and once again, we are facing the threat of genocide... and it will surely happen, knowing the enemy. I am sure, I know, I have seen it, and I know the history very, very well... In 1915 they say that wherever Armenians took up arms to defend themselves, they lived... We have to be strong and... I don't know if everything will be all right, but I certainly hope for the best...

⇧

9. ԶՐՈՒՅՑ ԻՆՆԵՐՈՐԴ / NINTH ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2023թ․ օգոստոս ամսին

Լիդա Մկրտչյան

Կանաչին պետք է առատ լցնել, որովհետև կրակից, կրակի թեժությունից անմիջապես խեղճանում են: Տեսեք՝ ինչքան առատ եմ լցնում, բայց դնում եմ կրակին, անմիջապես խեղճանում է, թվում է, թե մեջը բան չեմ դրել։ Տեսնում ե՞ք, զգում ե՞ք հացի հաստությունը, կանաչու շերտը։ Հիմա դնում եմ կրակին, երկու րոպե հետո տապակվելու է համարյա։

Խմորն ինչքան բարակ ենք բացում, էնքան հացը նուրբ է լինում։ Թխվելուց հետո հացի տակից երևում է կանաչ շերտը, այ դա ամենահաջողված ժենգյալով հացն է։ Խմորի ներկայությունը համարյա պիտի չերևա։ Շատերն ասում են՝ դիետա եմ պահում, հացից հրաժարվում եմ, ասում եմ՝ ժենգյալով հացից էլ լա՞վ դիետիկ ճաշ կամ ուտեստ, ամբողջը կանաչի է։ Շատ հետաքրքիր է, երբ ուսումնասիրում ես նրա բաղադրության մեջ մտնող կանաչիները։ Ղևոնդ Ալիշանը իր գրքում գրում է, որ միայն ճռճռոկի մեջ երկու անգամ ավելի վիտամին C կա, քան կիտրոնի։ Պատկերացնո՞ւմ եք, դա միայն մեկ վիտամինն եմ ասում։ Երրորդ տարին է ես այս գործով զբաղվում եմ և շատ հաճախակի եմ օգտագործում ինքս և նկատել եմ, որ այս տարիների ընթացքում ոչ մի անգամ չեմ հիվանդացել, ո՛չ հազ, ո՛չ փռշտոց, ո՛չ ջերմություն, իմ կողքով կորոնավիրուսը եկավ այնպես անցավ, որ ես չզգացի։

Շատ հետաքրքիր է, որ պատերազմը սկսվեց տարվա էնպիսի եղանակի, որ բոլորի շտեմարանները, մառանները լիքն էր պահածոներով, ձմեռվա համար նախապատրաստած ուտեստներով։ Գիտե՞ք,Շուշին թվում է, թե բարձր բարձունքի վրա քաղաք է, այնտեղ ի՞նչ պիտի լինի, ի՞նչ բնություն պիտի լինի, ի՞նչ հարստություն պիտի լինի, մինչդեռ Շուշիի անտառները, թեկուզ էն մայթերը, որոնցով քայլում էինք, մայթերը լիքն էին էնպիսի ընտիր կանաչներով, դեղաբույսերով, որոնցից ամեն մեկը մեծ արժեք էր, իսկ շուշեցիները դա շատ ճանաչում ու գնահատում էին, ամեն մեկը իր նպատակին օգտագործում։ Բոլորը հավաքում էին այդ դեղաբույսերը ձմեռվա համար։ Շուշեցիների մեծ մասը խանութից թեյ չէր առնում, էդ դեղաբույսերով էր թեյ պատրաստում։ Նրանցից մեկն էլ՝ էդ սիրահարներից մեկն էլ ես եմ, ըստ նպատակի, ըստ ճաշակի, ըստ համի, ըստ հիվանդության, գիտեինք՝ որը երբ օգտագործենք։ Անտառներում այնպիսի մոշ կար, ա՜յ էսպես երկար, հյութեղ, ողկույզ ողկույզի վրա նստած։ Գնում էինք, ավտոն կանգնեցնում, ընտանիքով, ամեն մեկս մի դույլ վերցնում էր, մոշը քաղում, բերում, էնքան առատ էր, որ գինի էինք պատրաստում դրանից։ Այդ ի՜նչ գինի էր՝ նրա համը, գույնը․․․ Մառանները նաև այդպիսի գինով էր լիքը։

Նշեմ, որ խոստացել էի որպես մատաղ։ Ասել եմ՝ ժողովուրդ, նկուղի էդ հավաքվածներին, մի քառասուն-հիսուն հոգի կային, խոստացել եմ իրենց, որ եթե տղաներս մոտակա օրերին իրար հետ վերադառնան, թեկուզ մի քանի ժամով, մի օրով, ես գնալու եմ, էդ ռմբակոծությանը չեմ նայելու, մտնեմ բոստաններից [կանաչի քաղեմ]: Իմ ընկերուհին ընտիր բոստաններ ուներ, ինքը կանաչեղենը չէր սիրում, իրան հետաքրքիր չէր, ասել էր՝ ընկեր Մկրտչյան, երբ քեզ պետք է, մեր դարպասները միշտ բաց են, տանն էլ չլինեմ, կգաս կհավաքես։ Հիշեցի, որ Կարինեն ինձ այդպիսի բան է խոստացել։

Մի օր, մեկ էլ՝ իրարից անկախ, համարյա ամիսը լրանում էր, իրար հետևից եկան։ Ասացի՝ էս էն աստեղային ժամն է, որին էդքան փափագով սպասում էի։ Ժողովո՛ւրդ, ես գնում եմ կանաչի հավաքեմ, հետս կգա՞ որևէ մեկը՝ արագ-արագ հավաքեմ։ Կանանցից մեկը մեծ սիրով համաձայնեց։ Ռմբակոծություն ա է՜ Շուշի․․․ Վերջը, արագ-արագ վազելով գնացինք, ընտիր ճռճռոկ, կնձմնձուկ, եղինջ, ամեն ինչը, աշուն էր էլի, էն խնձորենու, տանձենու տակն էլ քամին թափել էր հասած պտուղները, հավաքող չկա, տանտիրուհին Ստեփանակերտ էր իջել, դռները, դարպասները բաց։ Վերջը, Կարինեին, «ականջդ կանչի» ասելով, արագ-արագ էդ կանաչինները հավաքեցինք, էդ խնձորները, տանձը էսպես խառը լցրինք պայուսակները, եկանք։ Կանայք իրար գլխի հավաքվեցին, մաքրեցին կանաչին, լվացին, կտրտեցին, խմորը շաղեցին, ինձ ասացին՝ քո արածը քիչ չի, դու մոտ մի արի, թող էդ հացն էլ մենք թխենք, կարևորը՝ դու ձեռնարկել ես, նախաձեռնությունը քոնն ա, քո անունից ա, դու նստի, ուղղակի կարող ես մի փոքր մեզ օգնել։ Էդպես, ես կողքից, հիսուն հատ թխեցինք։ Նշածս գինին էլ տասը լիտրանոց բալոնով պահում էի, բերեցինք սեղանին առատորեն դրեցինք բալոններով՝ երեք լիտրանոց բալոններով։ Հիսուն հատ հաց թխվեց էդ օրը, հիսուն հատ։ Ոչ մեկը չզրկվեց, բոլորին այնպես արեցինք, թեկուզ չափը փոքրացնելով, որ բոլորը թաթախվեն։ Այդպես դա հիշողություն դարձավ։

Գիտե՞ք, էդ պատերազմական օրերի նկուղային կյանքն էլ շատ հետաքրքիր էր։ Ճիշտ է՝ ընդհանուր ցավը, մտահոգությունը կար, բայց էնտեղ էլ մի յուրովի ընտանիք դարձանք։ Տնից ով ինչ կաթսա ուներ, ախր, դե շատ էինք, քառասուն հոգու համար պիտի ճաշ եփվեր, մեծ-մեծ կաթսաներ էին բերում։ էդ ասում են՝ ձմեռվա պաշար, ուտելիքն էին բերում, մեկը փայտ էր բերում, մեկը՝ կարտոֆիլ, մյուսը՝ պահածոյացված բաները, լինքն էր։ Ով սեփական տուն ուներ, իրենց բոստանից էր ուտելիք բերում, նույնիսկ Բերդաշենից՝ Մարտունու շրջանի գյուղերից էլ պատսպարված մարդիկ կային էստեղ, որ իրենց աղջկա տուն էին եկել կամ գնում-գալիս էին։ Հավեր էին բռնում իրենց բակից, բերում, գինի, օղի։ Մի խոսքով, մի յուրօրինակ կոլորիտ էր ստեղծվում, մի յուրօրինակ հյուրասիրություն ու սրտացավություն՝ մեկը մյուսի նկատմամբ։

Հետաքրքիրն այն է, որ ոչ մեկը չէր տրտնջում։ Հերթով, կամավորության սկզբունքով, այսօր ես եմ խոհարարը, ինչ կսարքեմ՝ կսարքեմ, ինչ որ ձեռներս էր ընկնում, պատրաստում էինք ու մեծ սիրով հյուրասիրում բոլորին։ Վառ կերպարներ էին, ովքեր պատրաստակամ, սիրով, ամեն ինչ անում էին։ Տնավարի էինք անում ամեն ինչ, դա մերն էր, մեր համար էր, դա էլ էր մեր ընտանիքի նման մի բան։ Օրինակ, ես իմ սենյակներից մեկի հատակի գորգն էի տարել փռել էն ավազի վրա, որ ավազ չէր է՜, հո՛ղ էր, որ փոշի չշնչեինք, փոքր ինչ թեթևացնեի էդ մթնոլորտը։ Տեղաշորեր էինք տարել, դե, արդեն ցուրտ էր, աշուն էր, որ չմրսեինք։ Վառարանը վառում էինք, ճաշերը պատրաստում, նաև ջերմացնելու համար։ Հետաքրքիր զրույցներ էին պատմում։ Դե, հեռուստացույցի առջևից չէինք հեռանում։ Ամեն անգամ որ լրատվականը, որ ժամին հաղորդում ուներ, նստած, անմիջապես պիտի լուրերը լսեինք։ Ամենածանր պահը այն պահն էր, երբ զոհվածների անուններն էին գրում։ Դա շատ սահմռկեցուցիչ պահ էր, շունչներս պահած ազգանուններն էինք կարդում։ Քառասուն օր մնացինք այդ նկուղում, համարյա քառասուն օր։ Մինչև մեկ-մեկ, մինչև Շուշիից ընտանիքներով դուրս եկան, որովհետև մանր երեխաներ ունեին, ծերեր կային։

Առաջին օրերին մի գժվելու բան էր՝ ծեր-մանուկ, աղմուկ-աղաղակ, լաց, էդ երեխաները լացում էին, վախենում էին ամեն մի ձայնից։ Հետո, կամաց-կամաց ընտանիքներով տեղափոխվեցին Գորիս, Երևան, իրանց մնալը իմաստ չուներ էնտեղ, ավելորդ խուճապ էին առաջացնում։ Իսկ մենք դուրս գալու ոչ մի մտադրություն չունեինք։ Ես ինչպե՞ս կարող էի դուրս գալ, տղաներս ասում էին՝ մա՛մ, մենք որ մտածում ենք Շուշին ռմբակոծում են, հազար բան ա մտքներովս անցնում, գնացեք էլի, մեզ խանգարում եք, թողեք սթափ լինենք, միայն մեր համար մտածենք, դուք հոգս եք հիմա մեր համար, ասում էին՝ դուք պատկերացնում ե՞ք մեր վիճակը, եթե ձեզնից մեկին մի բան պատահի։ Ես էլ ասում էի՝ իսկ դուք պատկերացնո՞ւմ եք ի՛մ վիճակը, եթե հանկարծ մենք դուրս եկած լինենք ու հանկարծ ձեզնից մեկին մի բան պատահի, դուք ի՞նչ եք պահանջում մեզնից։ Բայց վերջը իրենք համոզեցին։ Հոկտեմբերի վերջին օրերն էր, չեմ հիշում, 28-ն էր, 29-ն էր, արդեն ամսաթիվն էլ էի կորցրել։ Տարավ տղաս, թողեց Տեղ գյուղում, էդտեղից էլ գնացինք Գորիս, Գորիսից Երևան։

Էլի լուրերին հետևելով՝ սպասում էինք, որ Շուշիի հաղթանակը կտոնենք, որովհետև մեզ այդպես էին ներկայացնում, որ «Գյոռբագյոռ» օպերացիան կսկսվի, Շուշիի հաղթական ճակատամարտը կլինի։ Մինչդեռ պարզվում է, որ այդ ամենն աչքակապություն էր, Շուշին հանձնում են, մեր գլխի տակ էլ փափուկ բարձ էին դնում։ Այլապես գոնե հետներս մի բան կվերցնեինք։ Գոնե տեղյակ պահեին, էդքան մարդիկ իրենց ունեցվածքը թողեցին, դատարկ դուրս եկան։ Մարդիկ՝ աշխատավարձով ապրող, թոշակով ապրող մարդիկ էին, շատերը հետ գցած գումար չունեին, հեշտ է՞ միանգամից հայտնվել փողոցում ու հոգալ ամբողջ ընտանիքի հոգսը։

Ընդհանրապես ես էությամբ էնպիսի մարդ եմ, որ իմ աչքը ոչ մի աշխատանքից չի վախենում։ Ինձ համար տարբերություն չկա՝ սա տղամարդու գործ ա, ես գործ չունեմ, սա ջահելի գործ ա, ես չեմ կարող անել, ո՛չ, ինձ համար բոլոր աշխատանքները մատչելի են, ու աչքս չի վախենում ոչ մի գործից։ Դրա համար նախաձեռնեցի, հանձն առա այս գործով զբաղվել, որովհետև ամբողջ կյանքում մեր ընտանիքում տեսել եմ՝ մայրս թխում էր, տատս թխում էր, հետո ամուսնանալուց հետո ես էլ էի թխում։ Ամուսնուս մորքուրն էդ գործիքից ուներ՝ սաջ ենք ասում, կլոր, սկավառակաձև, չուգունից սաջ ա, որի վրա ժենգյալով հացը թխում են, հաստ, ամենալավը նրա վրա ա թխվում։ Այդպես որ ես առաջին անգամ չի, որ զբաղվում եմ այս գործով, իմ ձեռը սովոր է, ու հաճույքով եմ անում։

Ժենգյալով հաց թխում էինք հիսունով, ութսունով, մեծ-մեծ թասերով կանաչիները կտրտում էինք, գործընկերներով էինք հավաքվում, հարևաններով, բարեկամներով։ Սա քո տանը թխես, նստես, ասես՝ ընտանիքով ուտում եմ, այդպիսի արարողություն չէր։ Դա մեծ, մեծ արարողություն է։ Հավաքվում են խնամիներով, հարսներով, թոռներով, մեծ, մեծ-մեծ կոլեկտիվներով, հավաքվում են, հարցեր են շտկում, հարաբերություններ են կարգավորում, ավելի ա սրտեր ջերմանում դրա շուրջ, հաճելի ժամանակ են անցկացնում, լավից-վատից խոսում, ծրագրեր կազմում, շատ գեղեցիկ օր էինք անցկացնում։

Էնքան տարբեր շերտի մարդիկ էին՝ և՛ վառ հայրենասերներ, և՛ թոկից փախած սրիկաներ, և՛ կապը կտրած կանայք։ Էն իննսունական թվականներին արագ ընտանիքներ էին ձևավորվում, շատ արագ բազմանդամ ընտանիք էին դառնում։ Ծաղկում էր, ծաղկում էր էսպես՝ շատ արագ, ավերակներից մաքրվում էր։ Էն ծխեցված, էն վառված տների ծխած, մթնած, սև պատերից ազատվում էր, նոր շունչ էր առնում, կամ վերանորոգում էին կամ կառուցում էին նորը։ Փողոցներն ասֆալտապատեցին, շենքերը վերանորոգեցին, մի քանի թանգարաններ, պատկերասրահներ բացվեցին։ Շուշին մշակութային կյանքով էր ապրում։ Իր թերթն ուներ, իր դպրոցներն ուներ։ Մի քանի դպրոցներ էին գործում՝ հիմնական դպրոց, ավագ դպրոց, երաժշտական թեքումով դպրոց, արվեստի դպրոց։ Թանգարանները՝ տարբեր տեսակի, և՛ պետական թանգարան կա,և՛ քարերի թանգարան, և՛ գորգերի թանգարան, և՛, դրամի ասեցի՞, դրամի թանգարան, մի խոսքով։ Պատկերասրահներ կային, նկարիչների արվեստանոցներ, էնքա՜ն, էնքա՜ն էսպես խտացված մշակութային կյանքով էինք ապրում։ Կինոփառատոն,ամեն տարի
«Ոսկե ծիրան» փառատոն, որ լինում էր, գալիս էին մի քանի օր էլ ֆիլմերը ցուցադրում։

Զաքար Քեշիշյանը՝ «Վարանդա» երգչախմբի խմբավարը, Բեյրութից ամեն ամառ գալիս էր։ 92 թվից ստեղծած «Վարանդա» երգչախումբ ունի ինքը՝ սկսած էն մի թիզ երեխաներից, արդեն ամուսնացած տարիքի աղջիկներ կային երգչախմբում, տարբեր տարիքի, տարբեր հասակի։ 30 տարի ինքը պահեց այդ երգչախումբը, մինչ օրս էլ պահում է։ Ամեն ամառ տոն էր լինում, երբ պարոն Զաքարը գալիս էր, էդ բարի հսկան։ Համերգները տարբեր դահլիճներում՝ շրջաններում, Ստեփանակերտում, «Վարանդան» է երգում։ Ի՞նչ ասեմ։ Ամռանը որպես հանգստավայր գալիս էին Շուշի աշխարհի տարբեր քաղաքներից, տարբեր երկրներից։ Շուշիի ամենահետաքրքիր վայրերից մեկը Հունոտի կիրճն է։ Բարձրունքից իջնում ես կիրճ, էնտեղ շատ հետաքրքիր տեսարաններ կա, բնական՝ ոնց որ զոնտիկներ լիներ, Զոնտիկներ են ասում էդ տարածքին։

Գնացի Շուշի, իմ բույնը հյուսեցի այնտեղ՝ սև սվաղ, փշփշոտ հատակ։ Ինքս եմ [արել], դե, ամուսինս կռվի դաշտում էր, երեխաներս մանր էին՝ մեկը երեք ու կես տարեկան, մեկը՝ հինգ, ոչ կարող էին օգնել, հակառակը՝ խանգարում էին։ Էդքանով հանդերձ, ես կարողացա էստեղից-էնտեղից պակաս-պռատը հայթայթեմ, տունը տուն դարձնել, իմ ձեռքերով, ինչքան հնարավոր էր։ Փշփշոտ պոլերը, մի ռանդա եմ գյուղից բերել, քերել եմ, Էն պատերը, չգիտեմ որտեղից, մի պարկ փոշի եմ գտել, թե դա գյա՞ջ էր, թե շպակլյովկա՞ էր, չիմացա։ Բերել եմ, ջրի հետ խառնել, քսել պատին, տեսել՝ սպիտակել է, ասել եմ՝ լավ է։ Էդ դրա վրայից աբոյ եմ կպցրել, ասել եմ՝ շատ լավ է։ Ապակիները հանած, պակաս, էն ռամկեքը էստեղից-էնտեղից բերել եմ, կտրել, հարմարեցրել, տունը տուն դարձրել։ Հետո, երբ հասունացան երեխաները, տարիներն էլ գլորվեցին, մենք էլ խնայողությունների հաշվին երկու տուն առանք։ Ասացինք՝ երեքն էլ տուն ունենան, որ մեկն ամուսնանա, հարսանեկան սրահից ուղիղ գնա իր տուն ու կյանքը վայելի։ Այդպես միայն բանալիների խուրձն եմ հետս բերել ու էն հիշողությունը։

Մինչև էս վերջերս ինձ թվում էր, թե իմ տներն ինչ վիճակում թողել եմ, էդ նույն վիճակում է, բայց բարբարոս թուրքերը, որ շենքը քանդել, ավերել են, նկարահանել են ու գցել ինտերնետ։ Դժբախտաբար էդ երեք շենքերի քանդման տեսարանն արդեն ինձ էլ հույսը չթողեց, մարեց, որ ես կրկին կվերադառնամ Շուշի ու իմ տունը տուն կգտնեմ։

Մարդ ենք, էլի ապրում ենք, շարունակում ենք արարել։ Էլի մի փոքրիկ տուն ենք առել, էդ տունը շյուղ շյուղի վրա կպցնելով, ամեն օր գնում ենք մի գործ ավելացնում։ Ասում եմ՝ ամեն անգամ մի բան ավելացնելիս էդ ծիծեռնակն եմ հիշում, էդ բանաստեղծությունն եմ հիշում, ու տա Աստված, որ սա հիմնական մեր տունը լինի, այլևս չքանդվի, Շուշին էլ ազատագրվի, ոչի՛նչ, էնտեղ էլ նորը կկառուցենք։

english translation

Recorded in August, 2023

Lida Mkrtchyan

Greens should be poured abundantly because they immediately shrivel from heat on the stove. Look, even when I put plenty, they shrink so much when cooked that you might think I haven't put any. Can you feel the thickness of the dough, the layer of greens inside? Give it two minutes on the stove, and it's ready!

The thinner the dough is, the finer the bread will be. After baking, the bread becomes slightly translucent, and you see the layer of greens. That is the most successful zhengyalov bread [a flatbread stuffed with a variety of greens, traditional to Artsakh, Nagorno-Karabakh]. Many people say, ''I am on a diet, I don't eat bread'. What can be a better diet, than a zhengyalov bread? It's mostly greens! It is very interesting to study the greens included in its recipe.* Ghevond Alishan [Armenian linguist, historian, poet, writer 1820-1901] had written that there is twice as much vitamin C in chickweed than in lemon. And that’s just in one type of greens! It’s been three years that I’ve been making zhengyalov bread for sale, and eat it often myself as well, so I've noticed that during these years I have never gotten sick, not even... no cough, no sneeze, no fever, the coronavirus passed me by and I didn't even feel it.

*Greens traditionally included in the recipe: chervil, common sorrel, chickweed, madworth, small bugloss, cilantro, nettle, goatsbeard, sickleweed, papaver leaves, beet greens, lettuce. (Source: ZINEadadar#1 Zhengyalov hats. CSN Lab, Yerevan 2023)
***
The war [in 2020] started at such a time of the year that everyone's pantries were full of food stored for the winter. Shushi is a city on a high hill, and one may think that nature is harsh there. While the forests around Shushi, and even the sidewalks in the city were full of such variety of greens, and medicinal herbs, each having a great value. People valued them all very much, using each herb with a purpose, gathering those herbs for the winter... Most of the people from Shushi did not buy tea from a store, they made tea with these herbs. I am one of them... Using herbs according to the purpose, according to the taste, according to the disease, we knew which one to use, and when. The forests were full of long, juicy bunches of blackberries. We used to go pick them, it was so rich in juice that we made blackberry wine! What a taste it was, what a color...! The cellars were full of this wine.
***
I should mention that I promised an offering to everyone hiding in the bomb shelter: if both of my boys get back from the front line together for a day or even for a few hours, I would make zhengyalov bread for everyone. Despite the bombings, I would get out and gather all the necessary greens. Even before the war, my friend Karine told me, that her garden is full of greens, and I can go pick as much as I want since she's not interested in them. So one day, almost a month since the start of the war, my boys came on the same day! I thought, that’s it, today is the day… I said, “Hey, I’m going to pick some greens, does anyone want to come with me?” Shushi was already being bombarded… One of the women in the shelter agreed to help me. Quickly, we ran out to the garden of my friend Karine and picked nettle, chickweed, chervil, everything... It was autumn, and the ripe fruits were under the apple and pear trees and there was no one to gather them, the owners had gone down to Stepanakert [capital of Artsakh, Nagorno-Karabakh], leaving the gates open... Anyway, with Karine on our minds, we quickly threw the greens, apples, pears in the bags and ran back to the shelter. The women gathered around, cleaned the greens, washed them, cut them, made the dough. ''You've done a lot already, this is your initiative, now let us bake that bread," they said. "You can sit down and rest, well maybe just help us a little,” they told me. So, all of us together, we baked fifty pieces of zhengyalov bread. I had ten liters of the blackberry wine stored, which we'd put on the table for everyone. Fifty pieces of bread were baked that day, and not a single person in the shelter was left without one...

One of the memories of those times…
***
You know, life in those basements during the war was very interesting. There was a lot of common pain and worry, but we became a family in a way. People were sharing all they had stored for the winter, bringing greens, and vegetables from their gardens, even people from Berdashen, the villages of Martuni region [Artsakh] were bringing whatever they had. There was a unique atmosphere, a unique hospitality, and kindness towards one another. None of us were complaining. One by one, people were volunteering to cook for the whole group, preparing whatever possible, whatever we could get our hands on. They were bright individuals who willingly and lovingly did everything. I brought my carpet and spread it on the floor of the basement, to break the dreary atmosphere, we had brought blankets, it was already getting cold. We used to light the stove, prepare meals, and keep warm. We had interesting conversations and followed the news all the time. The most dreadful was seeing the names and surnames of the boys killed on the front line, we were reading them holding our breath. We stayed in that basement for forty days, almost forty days. Until one by one families had to leave Shushi, because they had small children, there were old people…

In the first days, it was crazy: old people, children shouting, crying, kids afraid of every sound. Slowly the families moved to Goris [town in Armenia], Yerevan [capital of Armenia], it made no sense for them to stay in Shushi, just caused unnecessary panic. As for us, we had no intention of leaving, how could I leave? My boys said, "Mom, every time Shushi is bombed, we’re worried about you, leave” and I said, ''How can I leave? What if something happens to you, and I’m not here…'' In the end, they convinced us, it was the last days of October, probably the 28th, or the 29th, don’t remember exactly. My son took me to Tegh village [Armenia], and from there we went to Goris, then to Yerevan.

Following the news, we expected to celebrate Shushi's victory, but it turns out that it was all just a trick, Shushi was handed over, and they [the authorities] were simply lying to us. Had we known, we could have taken at least some of our possessions with us. So many people left all they had there. A lot of people were living on salaries and pensions, many did not have any money stored away. Do they think it’s easy to suddenly become homeless and take care of the whole family?
***
In general, I’m not afraid of any work, there's no such thing for me as a ''man's job'' or a "young person's job.“ That's why I took the initiative and started this business [making zhengyalov bread]. I have seen my mother bake, my grandmother baked, then after I got married, I also started baking. My husband’s aunt has this thing we call saj. It’s a thick, round cast iron flat pan, on which the zhengyalov bread is made best. So it's not the first time I'm doing it, I'm used to it and I enjoy doing it. We used to bake fifty or eighty zhengyalov breads at once, people were coming together, cutting and mixing the greens in big bowls, and we gathered together with colleagues, neighbors, and friends. Making zhengyalov bread wasn’t a small family ritual, it was a big ceremony, a feast bringing together in-laws, daughters-in-law, grandchildren... big groups. People got together, talked over issues, settled relationships, talked about this and that, made plans... we had some very nice days together during these gatherings.
***
There were all types of people in Shushi in the nineties... courageous patriots, simply rascals, wild women... Then little by little, families were being formed, and very quickly the city flourished, several museums and galleries were opened. Shushi had a cultural life, there was a newspaper, schools: primary school, high school, music school, art school, a state museum, a Stone Museum, a Carpet Museum, a Dram [currency, coin] Museum. There were galleries, artists' studios, a film festival every year – the Golden Apricot Festival, they came and screened films for several days. Zakar Keshishyan, the head of the Varanda Choir, came from Beirut every summer. He created the Varanda Choir in 1992, and he kept the choir for 30 years... and keeps it to this day. Every summer when Zakar, that kind giant, came, it was like a holiday for us… They gave concerts in different halls and regions! In the summer, people came to Shushi from all over the world, from different countries. One of the most interesting places in Shushi is the Hunot Gorge, popularly called “Umbrellas” because the vegetation, the trees there resemble umbrellas.
***
I went to Shushi and built my nest there: black plaster, thorny floors. My husband was on the battlefield, my children were small, one three and a half years old, the other five, they could not be of any help. Even so, I was able to find materials here and there and make it a home, with my own hands, as much as possible. The thorny floors... I scraped them, I covered the walls with wallpaper, and installed window frames and glass. Then, when the children grew up, and the years rolled by, we also bought two apartments with the savings, for our boys. So that when they get married, they go straight from the wedding hall to their own place, and enjoy life. But I only brought a bunch of keys with me, and a memory of these places. Until recently, it seemed to me that they were in the same condition as I left them, but the Turks bombed the buildings, filmed the bombing, and put the video on the Internet. Unfortunately, the scene of the ruins wiped out the hope of returning to Shushi and finding back my home.
***
We live, and we continue creating... We have another small place now, building it from scratch bit by bit. Every time I add something, I remember the swallow in that poem*... I hope this will become our main home, and that it won’t be destroyed again. And if Shushi is liberated, we will build a new one there...

*Ghazaros Aghayan, “The Swallow”

⇧

8. ԶՐՈՒՅՑ ՈՒԹԵՐՈՐԴ / EIGHTH ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2023թ․ օգոստոս ամսին

Հենց առաջին լուրերը հայտնվեցին համացանցում, որ նման սրում կա (էդ պարագայում դեռևս «պատերազմ» չէինք ասում), անմիջապես եկանք գրասենյակ՝ ես և EVN-ի գլխավոր խմբագիրը։ Ու ոչ աշխատանքային օր էր։ Ուղղակի նստած էինք ու, շատ տարօրինակորեն, որովհետև էդ ժամանակ դեռևս կարող էր ընդամենը լինել ինչ-որ փոքրիկ սրում, որը ոչ մի բանի չվերածվեր, ինչպես որ տեսնում ենք մինչև հիմա գրեթե ամեն շաբաթ, երբեմն՝ ամեն օր լինում են ինչ-որ սրումներ, որոնք չեն զարգանում։ Կարող է նաև նման իրավիճակ լիներ, բայց, չգիտեմ ինչու, հենց էդ օրը զգացողություն ունեցանք, որ չէ՛, մի բան ուրիշ է, տարբեր է։ էս մի փոքրիկ, երևի արդեն է՛լ մարդկային, է՛լ լրագրողական ինստինկտի հետ էր կապված։ Երբ երկուսս միաժամանակ էդ նույն գաղափարն ունեցանք, հավաքվեցի, ու հենց նույն երեկոյան գործընկորջ հետ՝ լուսանկարչի հետ, ուղղվեցինք Արցախ։

27-ի երեկոյան մենք արդեն Ստեփանակերտում էինք։ Թե ինչո՞ւ ուղղվեցինք, իսկապես չեմ կարող բացատրել, որովհետև դրանից առաջ նաև եղել էին Տավուշի իրադարձությունները, փոքրիկ կամ ավելի մասշտաբային, որ չէի գնացել։ Դրանից հետո եղան նաև սեպտեմբերյան Ջերմուկի շրջանի [իրադարձությունները], որտեղ նորից չգնացի։ Թե էս պարագային՝ ինչու՞ շատ հապճեպ որոշեցինք գնալ, էդ արդեն ես էլ չեմ կարող դեռևս բացատրել։

Գնացինք և առաջին անգամ մեկ շաբաթ մնացինք, մինչև որ մեր ռեսուրսները վերջացան։ Պետք էր վերադառնալ Երևան մի քանի օրով, վերախմբվել և վերադառնալ Արցախ, որովհետև գնացինք և չգիտեինք՝ ճիշտ ի՞նչ ակնկալենք։ Եվ միգուցե էդքան էլ լավ պատրաստված չէինք՝ տարբեր առումներով։ Նախ՝ մտածված չէր, թե ինչպես ենք աշխատելու, չգիտեինք՝ ինչ ակնկալել, հետևաբար չունեինք ինչ-որ պլան, որ այ էսպես կենտրոնանում, էսպես ենք աշխատում։ Տեխնիկապես լիարժեք պատրաստված չէինք, երկու հոգով էինք, ունեինք միայն մի հատ զրահաբաճկոն՝ էն էլ տարօրինակորեն, բախտի բերմամբ կարողացանք ունենալ էդ առաջին անգամ։ Մինչև երկրորդ-երրորդ գնալն էր, որ վերջապես ամեն ինչ տեղն ընկավ։ Ամեն մարդ ուներ զրահաբաճկոն, ուներ կասկան՝ գլխարկը, ավելի պատրաստված էինք։ Էն ժամանակ էլ իրողությունն էր շատ տարբեր, ու ուրիշ խնդիրներ կային, իհարկե, արդեն աշխատանքային։

44 օրվա ընթացքում մոտավորապես մեկ շաբաթ Արցախում, մի քանի օր Հայաստանում և վերադարձ Արցախ, հիմնականում էդ տրամաբանությամբ ենք աշխատել։

Առաջին երևի 10-ը օրը շատ ավելի հեշտ էր տարածվել, հա, Մարտակերտ, Մարտունի, Հադրութ, (Հադրութ փորձեցինք,չկարողացանք, բայց որոշ կոլեգաներ կարողացել էին նաև Հադրութ գնալ)։ Շուշի հաճախ էինք գնում, որովհետև նաև մոտիկ էր, ուղղակի գնում էինք երբեմն իրավիճակը ստուգելու: Վերջին անգամ Շուշիում եղել եմ հանձնվելուց երևի, երևի չէ՝ հինգ օր առաջ։ Ամեն անգամ տարբեր էին փորձառությունները: Թե երբ կորոշես որտեղ գնալ, այն ժամանակ բախտի հարց էր։ Էսպես ասեմ, որովհետև եղել են դեպքեր, որ մեկ օր առաջ մենք գնացել ենք և իրավիճակը լրիվ տարբեր ա եղել, մեկ օր հետո կամ օրվա երկրորդ կեսին ուրիշ կոլեգաներ գնացել են և կրակի տակ են հայտնվել։ Շատ տարբեր փորձառություններ էին տարբեր ժամանակներ։ Լինում էր, որ գնում էին և կարողանում էին մտնեն, օրինակ Հադրութ, եղավ, որ մենք հասանք Հադրութ և մեզ ուղղակի թույլ չտվեցին էդ ժամանակ մտնել։ Էդ մի փոքր թրայլ ընդ էրրոր, ինչպես անգլերեն ասում են, մի փոքր իրավիճ էր, թե ինչպես, որտեղ և երբ կհայտնվես, էդ որոշում կայացնելու ոչ մի մեխանիզմ կամ տրամաբանություն իրականության մեջ չկար։ Երբեմն, ուղղակի, երբ տեսնում էինք ինֆոկենտրոնում, որ մի մեծ խումբ գնում են դեպի Մարտակերտ, մենք որոշում էինք գնալ Մարտունի և հակառակը, նախ՝ մտածելով, որ ի՞նչ իմաստ ունի էդքան լրագրող մի տեղում, արդեն ինֆորմացիան իրենց միջոցով կհասնի, երկրորդը՝ որպեսզի հավելյալ կուտակումներ նաև չառաջացնենք։

Զուտ պատերազմական իրավիճակի հետ կապված շփումները փոխվում են, նաև պաշտոնյաների հետ կարող ես շփվել, բայց իրենք երբեմն քեզ ընկալում են (իմիջիայլոց, միևնույնը՝ ժողովուրդը) որպես գործիք՝ ինչ-որ մի հաղորդագրություն կամ ինչ-որ բան ասելու, երբեմն ընկալում են որպես հենց թշնամի կամ պրոբլեմ։ Եվ ինչքան սրվում է պատերազմը, էնքան որպես լրագրող ընկալվում ես որպես պրոբլեմ։ Էս պարագայում, կապ՝ պաշտպանության բանակի հետ, բանակայինների հետ, պաշտոնյաների հետ և ժողովրդի հետ։ Էստեղ նաև խնդիրը էն էր, որ բանակից միշտ գալիս էր էդ հաղորդագրությունը, որ՝ այ էդ տեղանքը ցույց են տալիս, Ադրբեջանը հետևաբար հասկանում ա՝ ով ինչ է, որտեղ է, և ռմբակոծում են։

Դա նաև բնակչության համար խնդրահարույց դարձրեց լրագրողների ներկայությունը։ Երբեմն նաև հակասական էր, ճիշտ տարբեր էր, որովհետև հասկանում ես՝ ինչքան բնակիչ է, որ ապաստարանում են կամ ծանր իրավիճակում, ում տան պատը քանդվել է, տունը քանդվել է, ուզում է, որ իր պատմությունը լսված լինի։ Էդ պարագայում ուղղակի ոնց որ որպես առիթ, հա՞, ուրախությամբ են [խոսում]. այ հիմա աշխարհը կտեսնի, աշխարհի հետ կխոսեմ, էս հարցազրույցի միջոցով կամ այս տեսագրության միջոցով: Բայց շատ հաճախ նաև, որ «դուք ինչի՞ եկաք, հիմա նորից կխփեն» տարբերակն էր։ Ամեն անգամ հասկանալու, թե տրամադրությունը որպեսզին է, ինչպիսին է, բավականին հոգնեցուցիչ էր ընթացքում և շատ անգամ հիասթափեցուցիչ, որովհետև էստեղ նաև էս մի զատորոշումը կա՝ որպես հայ, որպես Հայաստանից գնացած լրագրող, տեղական լրատվամիջոց, ակնկալում ես ավելի սրտամոտ կամ ավելի հարազատ բան ու մեկ անգամից օտարանում ես, ու միևնույն ժամանակ օտար լրագրողը, որ ընդամենը եկել է երկու օրով ու պատմելու է մի հատ փոքրիկ դրվագ ու դուրս գա, իրեն ավելի գրկաբաց են ընդունում, ավելի հնարավորություններ են տալիս առաջնագիծ գնալ, ավելի մոտենալ, որովհետև էդ եզրակացությունը,որ մերոնց աշխատանքը ի՞նչ, աշխարհը մերոնց չի լսում, այլ ուրիշին կլսի, էդ շատ կառուցողական չէր։ Տրամաբանությունը հասկանալի է, բայց՝ ոչ կառուցողական։

Երբ որ շատ կարևոր, էս ամբողջում շատ կարևոր մի օղակ, էդ ինֆորմացիոն օղակն է կամ փաստավավերագրական օղակն է, նաև պատմության գրանցման, արխիվ ստեղծելու, թեկուզ, եթե ոչ էդ վայրկյանին, բայց կարող է հինգ օր հետո կամ հինգ տարի հետո, երբ միջազգային դատարաններում ա հարցը քննարկվում կամ մարդու իրավունքների ատյաններում ա կամ պատերազմական հանցագործությունների ատյաններում է քննարկվում հարցը, էդ արխիվը մենք այսօր որպես էդպեսին երևի չկարողացանք պահպանել, ստեղծել, որովհետև նաև ավելի ապահով էր լրագրողներին հեռու պահել իրավիճակից, որպեսզի ենթադրյալ խնդիրներ չառաջանան։ Նաև կարիքները, որ պիտի հոգացվեին մեր աշխատանքի արդյունքում, նաև դրանց հիմքը չունենք այսօր կամ բավարար չունենք էդ փաստավավերագրությունը։

Առաջին բանը, երբ որ 27-ի գիշերը հասանք Ստեփանակերտ, Ստեփանակերտը բացարձակ մթության մեջ էր, որովհետև լույսերն անջատել էին, որպեսզի տեսանելի չլինի հարձակումների համար։ Նաև, արդեն ամեն մարդ նկուղներում էին, ապաստարաններում էին, ու իմ համար շատ տաօրինակ էր էդ դատարկությունը, որ՝ ու՞ր են մարդիկ։ Պատերազմից ի վեր, միգուցե մի փոքր դրանից առաջ և առավել ևս Ուկրաինական պատերազմից նաև համեմատականներ անելով, այ ապաստարա՛ն, երբ որ խաղաղ բնակչությունն ապաստարան է իջնում, էդ արդեն տրամաբանության, ապրելակերպի, ապրելակերպ էլ չասեմ, հա՛, էդ գոյատևության ուրիշ տեսակ է, որ դու արդեն գետնի տակ ես ապրում և ոչ թե գետնի վրա, [որտեղ] ապրելու իրավունքից զրկվել ես, էստեղ երևի համեմատականները տեղին չեն, որովհետև իսկապես գոյատևման էդ ուրիշ մակարդակ է, ուրիշ իրավիճակ, ուրիշ հոգեվիճակ է, որ ոչ մեկիս հարազատ չի կամ ընկալելի չի, հարազատ, հուսով եմ, երբեք չի լինի, ընկալելի չի, բայց նաև պետք է հասկանանք, որ Արցախի ժողովուրդը գոնե Ստեփանակերտի որոշ սերունդ էդ փորձառությունն ունի արդեն։

Երբ որ դեռևս առաջին շաբաթը դեռ երեխաներ կային, իհարկե, իրավիճակը շատ տարբեր էր, որովհետև երեխաները խաղում էին, գոռում էին։ Երբեմն կար ավելի մեծ ապաստարաններ, և էդտեղ իսկապես համայնքային կյանքի նշույլները, սովորական կյանքի բաները շարունակվում էին, բնականաբար ուտել-եփել-խաղալ-երեխաների աղմուկ, ինչ-որ բաներ դասավորվել, ինչ-որ խոսակցություններ, բնականաբար, մարդկային ամեն վարքաձևերը։ Արդեն երկրորդ կեսին, երբ ավելի նոսրացան, հա՛, բնակչությունը, ավելի հաճախ, երբ մտնում էինք որևէ ապաստարան, տեսնում էինք ուղղակի անկյունը պառկած մարդ, որը օրվա կեսօրին, ժամը երկուսին, ուղղակի գլուխը պատին՝ պառկած էր, ու հասկանում ես, որ ամբողջ օրը արդեն էդ հյուծված, պառկած, ոչ աշխույժ, ծանր հոգեվիճակում, ուղղակի տենց սպասողական, երևի, իրավիճակի։ Սպասողականությունը ամենաշատ նկատելի բանն էր պատերազմի երկրորդ կեսին։

Երևի ամենածանր այցելություններից մեկը Արցախ հենց նոյեմբերի 12-ին, թե 11-ին էր, նորից գնացինք, (նոյեմբերի 9-ին Հայաստանում էի)։ Էն ժամանակ արդեն պատրաստվում էին Քարվաճառը հանձնել, Դադիվանքի էդ բանը կար, հանձնելու, ռուս խաղապահների մուտքն էր արդեն ակնկալվում հենց էդ օրերին: Էս պարագային միայն Ստեփանակերտ գնացինք, Ստեփակերտը էդքան հյուծված և փոսթապոկալիպտիկ տրամադրության մեջ երևի ամենաշատը հենց էդ ժամանակ եմ տեսել, հենց նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրության ստորագրումից հետո։ Որտեղ ուղղակի հյուրանոցը չկարողացանք վճարել, որովհետև դռները բաց էին, մարդ չկար։ Կարողացանք աշխատող գտնել, ասել, որ տեղ ա պետք մնալ, կարող ենք մնալ, ասեց՝ խնդրեմ, եկեք, նայեք, լիքը մարդիկ բանալիները չեն վերադարձրել, նենց որ դուռը մի փակեք, եթե կիսամաքուր սենյակ գտնեք, որտեղ կարող եք մնալ, հոժար եք մնալ, մնացեք։ Գտանք, մնացինք, ասեց, որ 12 ժամ լույսի պաշար ունեմ, որովհետև լույս չկար արդեն էդ ժամանակ, գազոլինը վերջանալու էր, ասեց՝ վաղը առավոտյան արդեն լույս չի լինի, իմացած եղեք։ Հաջորդ օրը փորձեցինք վճարել, մեկը գտնել, որպեսզի ասենք՝ մենք դուրս ենք գալիս հյուրանոցից, չկար, բանալին թողեցինք սեղանին, դուրս եկանք։

Առաջին անգամ, որ այս ամբողջից հետո գնացի՝ մեկ տարի անց, չնայած անընդհատ մտածում էի, որ պետք է վերադառնալ, բայց քանի որ ճիշտ չգիտեի, որն է պատմությունը, որ պիտի պատմեմ վերադառնալով, չէի վերադառնում։ Օգնեց, երբ ուղղակի խնդրեցին վորքշոփի համար գնալ Ստեփանակերտում փոքրիկ բան անել՝ վորքշոփ վարել, մեկօրյա։ Նման առիթ էր պետք, որպեսզի ինքս ինձ համոզեի վերադառնամ։ Ոչ թե անպայմանորեն աշխատանքային կամ հոդված կամ ինչ-որ ռեպորտաժ պատրաստելու համար, ուղղակի գնալու, տեսնելու, որովհետև երբեմն նաև լրագրության մեջ չենք, էսպես չենք ընկալում, երբեմն պետք է ականատեսել, եթե ոչ անմիջապես պատմել, երբեմն ուղղակի պետք է երկարաժամկետ ականատեսելը, իսկ հենց էդ տրամաբանությունը, որ եթե գնացիր հենց անպայման պետք է ռեպորտաժ սարքես կամ հոդված պետք է գրես կամ պատերազմի օրերին ամեն օր պետք է ինչ-որ հաղորդագրություն կամ ռեպորտաժ ուղարկվի, միգուցե, մի փոքր ապակառուցողական է, որովհետև նաև լրագրողը մարդ է և երբեմն ուղղակի իրավիճակը հասկանալու, մի փոքր ավելի մարսելու, երկու ժամ հավելյալ մտածելու կարիք ունի էդ ամբողջի վրա կամ մի երկու բան ավել իրար գումարելու կարիք ունի, իսկ էս շտապողականությունը՝ մանավանդ, որ պատերազմների ժամանակ է լինում՝ անմիջապես զեկուցելու շտապողականությունը, միգուցե էդքան էլ կառուցողական չի։

Մեկ վիդեո, որ արել էի և մինչ օրս պարբերաբար [դիտվում է], լրագրողական չէր, մի փոքրիկ ես շեղվել էի իմ լրագրողական բանից։ Երբ Ստեփանակերտի դպրոցներից մեկը ռմբակոծվել էր, բոլոր ապակիները կոտրված էին, գետնին թափած էին, արևը շատ հետաքրքիր էր խփում, և փայլատակում էին՝ փոքրիկ-փոքրիկ։ Շեղվելով լրագրողական բանից, մի փոքր վիդեո էի արել, որ ես քայլում եմ ապակիների վրա, իսկ իրենք պսպղում են, ձայնի ու լույսի էդ բանը, ինձ թվում է, բավականին մարդկանց վրա ազդել էր։ Դա էլ է հետաքրքրական, որովհետև ո՛չ էնքան ստենդափները, որ արել եմ, ասելով՝ այ էս ա իրավիճակը, ո՛չ էնքան էդ հաղորդագրությունները, որ ուղարկել եմ, կամ ինտերվյուները՝ մարդու իրավունքներիի պաշտպանի հետ՝ էն ժամանակ Արտակ Բեգլարյանն էր պաշտպանը, այլ հենց էդ մի փոքրիկ վիդեոն՝ մի քանի վայրկյան տևող, սև-սպիտակ, ինձ թվում ա շատ ավելի ազդեցություն էր գործել շատերի վրա, քան թե մնացած ամեն ինչը։

Գնացել էինք Շուշի, ուղղակի թափառում էինք՝ հասկանալու համար ինչ է իրավիճակը։ Հետո հասանք, գտանք, էսպես ասած, թաքնված գումարտակ, և էնտեղ սկսեցինք խոսել։ Նախ զգուշացրեցին, հեռախոսները անջատեցինք, ֆոլգայով փաթաթեցինք, թողեցինք ուրիշ տեղ, էդ ժամանակ առաջացանք։ Արդեն ուղղակի ուրիշ կամերաներով էինք աշխատում՝ ոչ հեռախոսով, չնայած էդ խնդրահարույց էր ուղարկելու առումով։ Եվ էնտեղ տղաները [ասացին], որ` այ մեր մոտ հերոս կա, ու հերոս-հերոս ասին՝ այ իրա հետ ինտերվյու արա: Ես սկսեցի խոսել այդ տղայի հետ, զինվորի։ Պարզվեց՝ իսկապես հերոսի կոչում էր ստացել քանի հատ տանկ վերացնելու համար, նախկինում եղել էր Հադրութում, հետո տեղակայվել էր Շուշիում։ Էդ փորձառությունը, (երևի ստեղ նաև իմ կին լինելու հանգամանքն էր), որովհետև տեսագրում էինք, ձայնագրում էինք, և ինքը էնքան անկեղծացավ, որ մի փոքրիկ նույնիսկ, չասեմ միամտությամբ, բայց նենց հակասության ասիճանի էր՝ ասելով, որ, դե գիտեք, երբ որ ընկերներս չեն տեսնում, ես կարող է լաց լինեմ։ Ու էդ ընթացքում մտածում եմ, բայց հիմա աշխարհը կտեսնի, չէ՞։ Կամ, որ պապաս գիտի, որ Շուշիում եմ, բայց մամաս չգիտի, մամայիս չենք ասել։ Ու ես մտածում եմ, բայց ախր մամադ կտեսնի էս հարցազրույցը։ Չգիտեմ, շատ մեծ տպավորություն հենց էդ հարցազրույցը գործեց վրաս, հենց էդ տեղում՝ Շուշիում, արդեն վերջին անգամն էր, որ եղել էինք Շուշիում։ Ոչ թե որովհետև հիմա այլևս չենք կարող վերադառնալ, [այլ], ինչպես ասեմ, էն զինվորը, որ պատկերացնում ես՝ պիտի լինի ազգանվեր, ինքնազոհ, զգայուն նաև, է՛դ փորձառությամբ գոնե, գրեթե կատարյալ զինվորի և կատարյալ մարդու պատկերներ էին։ Քանի որ ես էլ չէի ակնկալում ու էդ նրբությունը, որով խոսում էին երկուսն էլ՝ և՛ հրամանատարը, և՛ [ինքը]: Ես մի փոքր վատ եմ զգում, որովհետև հրամանատարի հետ նաև մի փոքր ցինիկացել էի, և սենց մի բան հարցրեցի, որ դե, ժողովրդի հույսը կամ էդ հավատը կամ էդ «հաղթելու ենք» կոչերը ձեզ օգնո՞ւմ են, թե՞ իրականության մեջ ուրիշ տեսակ օգնության կարիք ունեք կամ թե ի՞նչ էր իրավիճակը։ Տենց մի փոքր ցինիկ հարցում հարցրեցի,և պատասխանեց, որ ամբողջ համակարգը ծառի նման է, որ բոլոր ճյուղերը պետք ա գործեն, և՛ էդ «հաղթելու ենք», և՛ «հավատում ենք», և՛ էդ ամբողջը իսկապես ամենակարևոր ճյուղերից մեկն է, որովհետև եթե էդ հավատը չլինի, մնացած գործողությունների հենք անգամ չի լինի անելու։ Էդպես։ Եվ շատ տարված էին իրենց փոքրիկ շունիկով, որին բերել էին իրենց հետ Հադրութից, անընդհատ ասում էին, որ խլացել ա շունը, որովհետև հենց կողքը, շատ մոտիկ ռմբակոծում ա եղել, հիմա էլ լսողություն չունի, ուղղակի իրենց հետ բերել էին Շուշի։ Սենց փոքրիկ դրվագ։

Պատերազմի մասին առաջին բաներից մեկը․հենց 27-ի գիշերը, երբ գնացինք հասանք Արցախ, հասանք անցակետ, շատ հեռվից, արդեն մթության մեջ տեսնում էինք ինչ-որ՝ լույս չի, լույսի շարան չի, ինչ-որ մի բան ա, անհասկանալի ինչ-որ բաներ են, հետո հասկանում ես՝ սարի էդ կողմում, երկայնքով ինչ-որ մի բան կա, բայց չես կարողանում տեսնել ինչ է։ Արդեն հասանք անցակետ, մտնում ենք Արցախ, և հասկացա, որ ուղղակի կիլոմետրերով մեքենաներ են շարված, և մարդիկ դուրս են գալիս, բոլոր մեքենաների լույսերն անջատված են, հերթը գրեթե չի շարժվում առաջ, իսկապես, կիլոմետրերով ուղղակի հերթ էր։ Ու հենց էս, երևի, բաներից մեկն էր, որ իմ համար շատ հակասական էր․ մի կողմից՝ առաջին օրն է, չգիտենք՝ ինչպես է զարգանալու, ինչ է պատահելու, ինչո՞ւ են մարդիկ էսպես մասսայաբար լքում, դուրս գալիս, «լքում» բառը ճիշտ չի գործածել, բայց եթե էդ օրն անմիջապես բան անեի, երևի «լքել» բառը կգործածեի, որ երևի սխալ կլիներ։

Ու հետո, մի քանի օրվա մտորումներ․ արդյո՞ք պետք է խոսել էս մասին, ռեպորտաժի մեջ դնե՞լ, թե՞ոչ, որ մարդիկ դուրս են գալիս։ Մյուս կողմից մտածում ես, որ հակամարտության մաս ես, իհարկե, և էդպես էլ չասեցինք, չհաղորդեցինք, որ իսկապես առաջին օրվանից դուրս են գալիս։ Նախ նաև զգացական մակարդակում, թե ինչպես զարգացավ էդ ամբողջը։ Հա՛, առաջին տպավորությունը, որ ինչո՞ւ են մարդիկ գնում, ի՞նչ գիտեն՝ ինչ է լինելու, կարող ա հենց վաղը ոչ մի բան չլինի, ինչո՞ւ սենց մասսայական դուրս գալ։ Հետո, երբ մտածում ես, որ բնակչության մեծ մասը տեսել է առաջին պատերազմը, դրանից առաջ նաև, հավանաբար, Սումգայիթ, Բաքվի ջարդերը, եղել են ամբողջ ընթացքում նման լարված իրավիճակում, Քառօրյա պատերազմը, ամեն մի սերունդից կորուստ են հավանաբար ունեցել, ու ո՞վ եմ ես, որ մտածեմ՝ ինչո՞ւ են դուրս գալիս։ Եթե նույնիսկ մեկ հատ մեկ ական պայթի, մեկ պայթյուն անգամ լինի, բնականաբար, պիտի երեխաներին վերցնի և դուրս գա։ Այսինքն, էդ գնահատականները, երբեմն, տեսեք, վերադառնալով նախկին մտքին, շատ են փոխվում ժամանակի ընթացքում։ Ու երբեմն պետք չի հենց վայրկյանական բարձրաձայնել։ Բայց նորից, Արցախում բնակչության մեծ մասն արդեն էվակուացվել էր պատերազմի բավականին սկզբի, առաջնային օրերից, ինչքան հնարավոր էր կազմակերպված՝ կառավարության կողմից։

Իհարկե, մամլո ասուլիսները նախագահի՝ Արցախի նախագահի,և՛ տարբեր պաշտոնյաների, և՛ պաշտպանության բանակի ներկայացուցիչների, լինում էին էնտեղ, որոնք հաճախ կարևոր էին։ Ինֆոկենտրոնը՝ որպես ինֆորմացիոն հոսքի կամ լրագրողների տեղափոխման կարգավորման իրավիճակի գործառույթ, երևի, որպես էդպիսին բավականին վատ էր կատարվել։ Եվ էդ հարցերից մեկն է, որ մենք այսօր դեռևս պետք է լուծենք, հա՛, հարաբերությունները պետք է պարզենք՝ լրագրության, լրագրողների և բանակի միջև, բանակայինների միջև՝ սա լինի Արցախում կամ լինի Հայաստանում։ Փոխադարձ վստահություն պետք է արդեն կառուցեինք էս տարիների ընթացքում մի փոքր ավելի։ Փոխհարաբերություն պետք է ստեղծեինք, որպեսզի նման իրավիճակում նորից հերթական անգամ չլինի՝ վայ, էս լրագրողները շառ են, ավել լավ ա հեռու մնանք, քան թե իրանց հետ համագործակցենք։ Երևի էդ պաշտպանության կառույցները պետք է հասկանան միանշանակ, որ լրագրությունը իսկապես էս ֆրոնտներից մեկն ա պատերազմի, և փորձեն հնարավորինս աշխատել լրագրողների հետ, հնարավորություն տան լրագրողներին անել իրենց աշխատանը, ոչ թե հա զրկել քո անդամներից մեկին իր ֆունկցիայից, այն էլ՝ պատերազմի ժամանակ։ Հարցի արագ լուծում է ուղղակի թույլ չտալը, իսկ հարցի ավելի էֆեկտիվ լուծումը կլիներ աշխատել լրագրողների հետ։

Իմիջիայլոց, շատ երկար պայքարեցինք։ Ինչ-որ ժամանակ, երբ Ստեփանակերտից թույլ չէին տալիս դուրս գալ լրագրողներին, բնականաբար, չէիր կարող, ու մի տեղ եղավ, մտածեցի, որ գնամ ինչ-որ մի տեղ փուռում աշխատեմ կամ քնապարկ կարեմ, որովհետև ես որպես լրագրող Արցախում նստած, ապաստարանում նստած ոչ մի օգուտ չեմ տալիս ոչ մեկին։ Երբեմն մտածում էի՝ գնամ Երևան, գոնե էնտեղից թարգմանություն կանեմ ավելի օգտակար կլինի։ Եվ ընթացքում պայքարում էինք, որ գոնե հիվանդանոցից կարողանայինք աշխատել, երբ որ գալիս էին արդեն զինվորները հիվանդանոց էնտեղից ռիփորթ անեինք։ Էստեղ էլ մեծ պատմություն էր, ահագին երկար տևեց մինչև որ հաջողացրեցինք էդ թույլատվությունը ստանալ։ Բայց, իհարկե, մի շարք օտար լրատվամիջոցներ կային արդեն էնտեղ օրերով, արդեն աշխատում էին, միշտ հիվանդանոցում էին, իրենց թույլ էր տրվում ներս մտնել, հենց վիրահատարաններից աշխատել։

Եվ առաջին օրը, երբ որ հասանք ես ու գործընկերս, կար արդեն մի հատ զույգ, որոնք աշխատում էին էնտեղ շաբաթից ավել, և տեսանք՝ աղջիկը դուրս ա գալիս հիվանդանոցից, և աչքերը լցված էին։ Եվ ես,բնականորեն, ահավոր, շատ ավելի մեծ սիմպատիա սկսեցի զգալ աղջկա հանդեպ, էդ աշխատող զույգից աղջկա հանդեպ, որովհետև ենթադրությունս էն էր, ու ուղղակի ապրումակցել է կամ ազդվել է տեսածից։ Իհարկե, համակրանք ես զգում էդ հուզված մարդու հանդեպ, պարզվեց՝ ալերգիաներն էին, ինքը բացարձակ հուզված չէր։ Նայեք, պատերազմի ժամանակ՝ մանավանդ, երբ որ լինում ես ավելի մոտիկ,հա՝ ավելի հեշտ ա հուզվել Երևանում, առավել ևս շատ, սարսափելի հեշտ է հուզվել Սփյուռքում, բայց երբ Արցախում ես պատերազմի ժամանակ, իրականության մեջ, էդ հուզվելը տենց առաջնային բաներից չի։ Եվ երբեմն շատ ավելի հեշտ էր իմ համար, թեկուզ և ոչ շատ փրոդաքթիվ վիճակում, բայց լինել Արցախում, որովհետև էդ մեղքի զգացողությունը, որ՝ «այ ինչ ա կատարվում էնտեղ, իսկ ես էնտեղ չեմ», չկա։ Ու շատ ավելի հեշտ է ընդունել, որ ինչ-որ լինելու է որևէ մեկին Արցախում, թող ինձ էլ լինի, ու էդպիսով ազատվել էդ մեղքի զգացողությունից, քան թե լինել, չգիտեմ, L.A.-ում ու տառապել և հուզվել։

Էն զգացողությունը, որ ես՝ մանավանդ իմ կոլեգաների մեջ, ում հետ առավել ևս շփվում էի, տեսա, թե ում մոտ վախը երբ էր հայտնվում։ Եվ շատ անգամ շատ ուշ, շատ անգամ շատ անսպասելի։ Եվ ինչպես էր հաղթահարվում, և դա շատ հետաքրքրական դինամիկա էր։ Օրինակ, իմ մոտ սենց տրամադրվածություն կար, ոչ թե տրամադրվածություն, ինձ թվում է նաև փորձառություն, որովհետև Լիբանանում եմ մեծացել, պայթյունի ձայներն էդքան քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում, ապաստարանում լինելը իմ համար էդքան շոկային իրավիճակ չէր, իմ համար շատ սովորական իրավիճակ էր։ Ես ավելի բարկանում էի, թե ինչու պատուհանների բոլոր ապակիներին սև թուղթ կամ թեյփով փակված չի։ Ախր, եթե փշրվեն, ձեր վրա են ընկնելու։ Ինչու՞ ապաստարաններն ամբողջովին [պատրաստված] չեն, ինչո՞ւ ստեղ ջուր չունեք կամ ուտելիք չունեք պահած, որովհետև գիտեք, որ պատերազմ ա, ինչու՞, ինչու՞․․․ էդ երբեմն ավելի էր ինձ բարկացնում, իսկ ձայները, պայթյունի ձայները, սիրենները ինձ, օրինակ, էդքան չէին խանգարում, ինչքան կարող էին ուրիշին խանգարել։ Շատ հաճախ տեսնում էիր, որ մեկը, որի հետ ամբողջ ընթացքում, շաբաթներ աշխատել ես կամ օրական տեսել ես իրեն,փանիքի և վախի որևէ բան ցույց չի տվել, և մեկ փոքրիկ դրվագից հետո կարող ա իրավիճակը շատ փոխվի, և զգացական ֆոնն ուղղակի պոռթկա։

Տեսել եմ մարդիկ, որ առաջին օրվանից ուղղակի սարսափած էին պատրազմից կամ ամբողջ, բոլոր իրադարձություններից և շարունակել են մնալ։ Տեսել եմ մարդիկ, հարգանքս իրենց, որ եկել են, ասել են՝ իմ համար չի, ու վերադարձել են, որը շատ ավելի կառուցողական է և ճիշտ, քան թե մնալ վախենալով։ Այսինքն վախի բոլոր երանգները, ժամանակային տրամաբանությունը, վախին արձագանքների էդ ամբողջ բանն էր հետաքրքրական նաև տեսնել։ Ու հետաքրքրական էր նաև հենց իմը մի փոքր հասկանալ, թե որտեղ են իմ բաները [վախերը]։ Ինձ թվում է, որ ես և իմ կոլեգան ունեինք ճիշտ հակառակ սինդրոմը։ Էնքան չես արձագանքում պայթյունին, երբեմն իսկապես շատ վտանգավոր իրավիճակում կարող ա շատ ավելի հանգիստ պահես ինքդ քեզ, քան թե պետք է պահեիր։ Երբ էն տրամաբանության մեջ ես, որ լավ, ես հիմա չեմ վախենում ընդհանրապես, ու էդ էնքան էլ առողջ չի, ճիշտն ասած, դա էլ կար։

Էն օրը, որ ֆրանսիացի լրագրողը վիրավորվեց և Մարտունիում ուղղակի թիրախավորեցին լրագրողների խումբը, մենք, ինչպես ասել էի, դրանից մի օր առաջ եղել էինք Մարտունիում։ Քանի որ էդ օրը մի խումբ լրագրողներ գնում էին Մարտունի, մենք որոշեցինք գնալ Մարտակերտ։ Եվ մենք Մարտակերտում էինք, հասնում էինք Մարտակերտ, նաև էնտեղ էդ ընտանիքն էր, խանութ ունեցող ընտանիքն էր մահացել։ Գտանք խանութը, իհարկե, մարդ չկա՝ բացառությամբ մի քանի հոգու, որ քաղաքում կա, հասցրեցինք գնալ քաղաքի հոսպիտալ, որտեղ մեզ ամեն ինչ ցույց տվեցին, բացատրեցին, բայց ասացին՝ չես կարող նկարել, չեք կարող ռիփորթ անել, խնդրում եմ ամեն ինչ անջատեք։ Սենց իրավիճակ։ Տարօրինակ իրավիճակ էր, երբ որ դատարկ քաղաքում գիտես, որ պատմությունը կա, հա՛, էստեղ մարդիկ են զոհվել, մարդիկ են թիրախավորվել, էստեղ կա հիվանդանոց, որտեղ վիրավորներ կան, բայց չես կարող էդ մասին խոսաս, չես կարող։ Հիվանդանոցում էլ սենց ռմբակոծում, իջնում ես ապաստարան, էդ ամբողջ իրավիճակը՝ ո՛չ կարող ես պատմել, ո՛չ կարող ես նկարահանել, ո՛չ կարող ես հարցազրույց անել։ Դուրս ենք գալիս և արդեն գրեթե մի փոքր շնչահեղձ՝ էն առումով, որ էստեղ ենք, կան պատմությունները, տեսել ենք, չենք կարողանում պատմել, ինչ-որ շատ տարօրինակ իրավիճակ է, և գործընկերս ասեց՝ արի գնանք Թալիշ։

Ես էստեղ մի փոքր մտահոգվեցի, որ Թալիշից բացարձակապես լուր չունեինք, թե ինչ ա կատարվում էդ շրջանում՝ արդյո՞ք հայկական բանի տակ ա, թե՞ արդեն ադրբեջանական։ Մի քանի անգամ լսել էինք, որ ինչ-որ փոխվել է իրադրությունը։ Ասեց՝ արի գնանք Թալիշ, ի՞նչ ենք անում, գնանք տեսնենք Թալիշում ինչ ա կատարվում։ Թեքվեցինք, էնտեղ, իհարկե, փոքրիկ անցակետ կար, ասում են՝ ո՞ւր եք գնում, ժողովուրդ, ասում ենք՝ գնում ենք Թալիշ, ասում ենք՝ ի՞նչ ա իրավիճակը Թալիշ, զինվորն ասում ա՝ չգիտեմ, ձեր պատասխանատվությամբ, գնում եք, գնացեք։ Էդ ժամանակ, իհարկե, ամբողջ ընթացքում հեռվից լսում ես ռմբակոծության ձայները։ Էդ ժամանակ հրշեջ մեքենան շատ արագ անցնում ա մեր հետևի փողոցով, ու մենք, եթե հրշեջին հետևենք, վստահաբար կհասկանանք՝ որտե՞ղն են ռմբակոծել, և ի՞նչ ա կատարվել։ Մենք սկսում ենք հրշեջ մեքենայի հետևից գնալ մոտավորապես կես ժամ, սարերով ձորերով գնում ենք, հասնում ենք տեղ, որ հասկանանք՝ ի՞նչ է, ո՞ւր են թիրախավորել, ի՞նչ են արել, կա՞ն մարդկային զոհեր, թե՞՝ չէ։ Պարզվում է, որ ուղղակի ինչ-որ մեքենա բռնկվել է, ոչ ոք չի ռմբակոծել, ոչ մի բան չի եղել, և մենք կես ժամ հրշեջի հետևից ուղղակի գնում էինք, որպեսզի հասկանայինք ինչ է կատարվել։ Ուղղակի բռնկվել էր մեքենան գյուղերից մեկում, նկարեցինք էլ, չգիտեմ ինչու։ Պատերազմի ժամանակ լինում են նաև պատերազմի հետ չկապված հրդեհներ։

Երևի ուրիշ ձև ես սկսում աշխատել։ Էսօր Երևանում մի ժամ ջուր չլինի, ես իհարկե շատ շատ ընոյդ կլինեմ դրանից, բայց Արցախում, երբ էնտեղ էինք, և երեք օր չէի լողացել, էդ ինձ բացարձակապես չէր խանգարում։ Կամ թե ուտելիքի իրավիճակը, որ մի քիչ իմ համար անտրամաբանական էր, թե ինչի էր էդպես, դժվար էր գտնել, չկար, խանութները չէին աշխատում, մեծ մասը փակել, թողել գնացել էին, ամեն ինչ շատ շուտ վերջացել էր։ Մենք էլ, բնականաբար, հյուրանոցում էինք մնում և եփելու հնարավորություն չունեինք։ «Արմենիա» հյուրանոցն ընդամենը մի քանի ժամով էր բացվում և լանչեր ու ընթրիք էր տալիս։ Միակ տեղը, որտեղ նաև կարելի էր սնվել, սփյուռաքհայ, Սյուրիայից գնացած ընտանիք էր, որ ճաշարան ուներ, և բաց էր ճաշարանը և ձրի, օրական մի ճաշ էր անում բոլորին՝ հիմնականում լրագրողներին, որ ուտելիք պետք ունեին, ուղղակի տալիս էր ճաշ՝ առանց գումար գանձելու։ Իսկ դա խնդիր չէր, ուղղակի իմ համար մի փոքր անտրամաբանական էր։ Իսկապես, գալով երկար պատերազմական իրավիճակում գտնված երկրից, Լիբանանում, երբ որ ռմբակոծությունը կանգնում էր, մարդիկ գնում էին իրենց դեղատունը բացում էին մի քանի ժամով, որ ով պետք է ինչ-որ մի բան ունենա, կարողանա գա առնի։ Այսինքն կյանքը միանշանակ, անմիջապես չէր կանգնում ամեն առումով։ Իսկ Արցախում իմ համար ամենադժվարը, որ մինչև հիմա չեմ ըմբռնել, ճիշտն ասած, առավել ևս՝ հիմա, թե ինչու ամեն ինչ էդքան ուղղակի կանգնեց վայրկյանական։ Այսինքն, անգամ հաջորդ օրը՝ 28-ին, արդեն հացը խնդիր էր Արցախում։ Փուռերը ուղղակի հետո հավաքվեցին և սկսեցին աշխատել, բայց էդ օրմ ուղղակի կանգնել էին։ Դեղատուն գտնելն ամբողջ ընթացքում խնդիր էր, և էդ ժամանակ պաշարների ավարտի մասին չէր խոսքը, ուղղակի դեղատան տերերը փակել ու թողել գնացել էին։ Բայց ավելի դիմակայող հասարակությունում կամ ավելի դիմակայուն միջավայրում նույնիսկ դեղարանի տերը պիտի իմանա, որ միգուցե մնամ ու բացե՞մ օրական մի քանի ժամ, երբ կարող եմ։ Նույնիսկ ճաշարանի տերը պիտի իմանա, որ համենային դեպս մի բան փորձեմ անել։ Ստեփանակերտի շուկայում բոլոր մթերքներն ուղղակի փտել էին, բայց ուտելու բան չկար քաղաքում։ Իմ համար առաջինը՝ միջավայրում, որտեղ ռմբակոծություններ են լինում, ավազներով լցնում տոպրակները։ Լցնում ես ավազով, շարում ես պատուհաններիդ առջև։ Երևի երրորդ շաբաթվա ընթացքում սկսեցին հայտնվել ավազով տոպրակները։ Ապակիները փակում են, որ չփշրվեն, կամ գոնե, եթե փշրվեն, քո վրա չփշրվեն։ Էդ տևեց շաբաթներ մինչև մարդիկ սկսեցին անել։ Էդ անպատրաստվածությունը կամ էդ քընսոլիդեյշընի, ռեզիլիանսի պակասը, օրինակ, ամենաշատն էր, որ իրականում ինձ խանգարում էր Արցախում, և ոչ թե ինչ-որ բանի լինել-չլինելը։

Ժամանակը չի ընդհատվել ինձ համար։ Որովհետև երբ լրագրող ես և գալիս ես, եթե նույնիսկ նոյեմբերի 9-ին էստեղ էի, հա՛, էստեղի իրադարձությունները, դրանից հետո եղած իրադարձությունները, շարունակաբար էդ ամբողջի կուտակումը չի նվազել, և ֆիզիկապես ագրեսիան չի էլ պակասել, այսօր դա շարունակվում ա։ Այսինքն, Արցախից դուրս էս պատմությունը չի վերջացել, չի ավարտվել, դրա համար հիմա ռետրոսպեկտիվ վերադառնալ Արցախ կամ 44-օրյա պատերազմի օրերը հնարավոր չի, որովհետև ինքը ընթացիկ է դեռևս, այսինքն ինքը ո՛չ հիշողություն է, ո՛չ անցյալ է, ո՛չ ոչ մի բան է, ինքը դեռևս շարունակվող իրավիճակ ա։

Այսինքն, ամեն ինչ, որ այսօր լինում է իմ անմիջական միջավայրում՝ մանավանդ որպես լրագրող, խմբագիր, որ աշխատում է ավելի քաղաքական վերլուծական, անվտանգային թեքվածություն ունեցող հարթակում, ո՛չ ավարտվել է, ո՛չ քչացել է։ Այսօր Արցախը դեռ շարունակում է շրջափակման մեջ մնալ,և էդ ամբողջ ուտելիքի և դիմակայության խնդիրների մասին, որ խոսեցինք, դեռևս, վստահ եմ առկա են Արցախում։ Իրավիճակը շատ չի փոխվել, մեր կարողություններն առանձնապես չեն ավելացել, մենք որպես հասարակություն, ես՝ որպես մարդ, ավելի խելացի չեմ դարձել, ոչ էլ ավելի փորձունյա եմ դարձել։ Դեռևս էդ անկարողությունը, հա՛, որ զգում էի պատերազմի, 44-օրյա պատերազմի օրերին, ի՞նչը հստակ չի, ինչո՞ւ չեմ կարողանում ճիշտ ձևակերպել, թե ինչպես պետք է աշխատեմ, որտե՞ղ են մեխերս, հա՛, ո՞ր մեխերին եմ փխում, էդ ամբողջը մենք դեռևս որպես հասարակություն նաև չենք ձևակերպել։

Երբեմն էդ շարունակականությունը իմ համար շատ հստակ ա, և հիմա ավելի մտահոգ եմ, թե այսօր ի՞նչ ենք պակաս անում, ի՞նչ ենք հիմա՛ սխալ անում։ Ամբողջական ինֆորմացիայի մասին չի անգամ խոսքը, կարծեմ, փաստը բոլորի համար բավականին հստակ է, որ այսօր և ոչ միայն Արցախը, այլև Հայաստանը կարող ա պատերազմական իրավիճակում հայտնվի կամ վերսկսի, այսօր կարող ա նաև Հայաստանում լինի։ Այսինքն ինչ-որ խոսում ենք Արցախի պարունակում, Ստեփանակերտի, կարող ա շատ հեշտությամբ լինի Երևանի պարունակում, կարող ա լինի, հուսով ենք՝ ոչ։ Դրանից ավել ինֆորմացիա, ինձ թվում ա, որպես հասարակություն վերանայվելու, վերաձևակերպելու կարիք չունենք։ Էս ավելի քան բավարար ա հասկանալու համար, որ մի փոքր ավելի կազմակերպված կամ, չգիտեմ, ինչպես պետք է լինենք, բայց ավելի, միգուցե, տրամաբանական պետք ա լինենք, ավելի օրինապահ պետք ա լինենք, ավելի կազմակերպված պետք ա լինենք։ Ավելի անձնային վերանայումներ են էսօր, որ մեզ ավելի մեծ պատկերը տեսնելուն [տանեն]։

Պետք է հասկանանք ամեն մեկս մեր դերը հասարակությունում, որպեսզի նաև կաթվածահար չլինի մի ամբողջ համակարգը, ամբողջ երկիրը կամ քաղաքը կաթվածահար չլինի։ Որո՞նք են էն օղակները, որ մենք ենք, մեզ հանձնված օղակները, և ինչպե՞ս ենք անում, որ կաթվածահար չլինի, եթե էդ օրը գա։ Ինձ թվում ա ավելի էս հարցերին պետք ա պատասխանենք, որովհետև շատ բան չենք կարող անել։ Բայց էս հարցերին պատասխանելու համար ավելի ինֆորմացիայի կարիք էլ չունենք, ինձ թվում ա, քան թե էն, որ արդեն գիտենք։ Էդ փոքրիկ տարբերություններն են, որ շատ մեծ արդյունքի կարող ա բերեն։ Իջի՛ր, տես մի հատ ապաստարանդ, մի երկու բալոն էլ ջուր տար, մի երկու հատ էլ, չգիտեմ, բանկայով ճաշ, կարող ա մարինադ, թող փտի էդտեղ, մի հիսուն տարի հետո գտնեն, բայց տա՛ր։

english translation

Recorded in August, 2023

As soon as the first news about the escalation appeared (at first we called it an escalation, not war) my editor-in-chief and I immediately came to the office even though it was not a workday. Generally, such escalations were, and still are, quite regular, they happen almost every week without developing into a full-scale war. So although that could have been a similar situation, on that very day we had an inkling that this was something different. Probably it was due to both human instinct and journalistic "gut feeling"... and when we both had that same understanding, I got ready immediately and drove to Artsakh with the photographer. On the evening of the 27th, we were already in Stepanakert [capital of Artsakh, Nagorno-Karabakh]. I can't quite explain yet why we made this decision so quickly, because before that there were escalations in Tavush, then in Jermuk regions [Armenia] in September, when I didn’t go.

We stayed for about a week the first time until we ran out of resources and had to return to Yerevan [capital of Armenia], regroup, and return to Artsakh. The first time we went, we didn't know exactly what to expect, we weren't that well prepared. We didn’t plan our workflow ahead of time, we had only one bulletproof vest for the two of us, and it was pure luck we even found that one. It wasn't until the second or third trip that everything finally fell into place, we both had bulletproof vests and helmets. By then, the reality was very different and there were other, new problems... Overall, during the 44 days of the war, we organized ourselves to work in Artsakh for a week, returning to Armenia for a few days to regroup, and then going back to Artsakh.

Approximately for the first 10 days, it was much easier to spread out of Stepanakert and provide coverage from Martakert, Martuni, Hadrut [Artsakh, Nagorno-Karabakh]. Well, we tried but we couldn't enter Hadrut, but some colleagues of ours were able to go there. We often went to Shushi because it was close [to Stepanakert]. The last time I was in Shushi was maybe five days before the city was handed over [to Azerbaijan]. The reportages varied depending a lot on circumstances and “luck” so to speak... our colleagues could be caught under fire at the same place where we were a day or a few hours before. Sometimes journalists would go to Hadrut, for example, and were allowed to enter the city. Overall it was a bit through "trial and error", as they say, no specific mechanism or system was coordinating our work. Sometimes being in the Info Center we would see that a large group of journalists was going to Martakert, for example, so we would decide to go to Martuni and vice versa. Firstly, because what's the point of having so many journalists in one place, the information will already reach us through them, secondly, so that we don't create additional accumulations of people.
***
Human interaction changes during wars. Sometimes, the officials, as well as civilians, perceive you [a journalist] as a tool to convey a message, but sometimes you are seen as an enemy or a problem. And the more the war escalates, the more you as a journalist are perceived as a problem. This can be due to the position coming from the officials, saying that when the journalists show an area, Azerbaijan analyses the location, and starts bombing it. This official position made the presence of journalists problematic for the civilian population as well. However, sometimes it was quite the opposite when people in a shelter would want their story to be heard, for the world to know that their house had been destroyed. But more often the reaction to the presence of journalists was negative.

Having to constantly think of the attitude you would be met with was quite exhausting and frustrating at times. As a journalist from a local Armenian media, you'd expect a warmer welcome but were feeling alienated quite quickly. At the same time, a foreign journalist, who arrived just for a few days to make a small reportage and leave, is welcomed with open arms. They are given more opportunities to go to the front line. The general perception was that the world wouldn’t listen to us [Armenian journalists], but would listen to someone else [foreign journalists]. I get the logic behind this, but it was not a constructive approach at all. The role of the media in creating the documentation, and the archival materials is very important during armed conflicts. Even when it’s not needed at that very moment, such documents can be useful in five days or five years, when the issue is discussed in the international courts, the human rights courts, the war crimes courts...
***
The first thing I remember when we arrived in Stepanakert on the night of the 27th... The city was in complete darkness, the lights had been turned off so as not to be visible for air-raid attacks. Everyone was in basements, in shelters. This emptiness was perplexing. Another type of mindset, logic, and a kind of survival mode settles in when you live underground, you have been deprived of the right to live above ground. It's on a different level of survival, a different situation, a different state of mind, which is unfamiliar, or rather hard for us to understand... (I hope it will never become something familiar). But we also need to realize that the people of Artsakh, or at least some generations in Stepanakert, already have that experience.

There were children in the shelters during the first weeks, and the situation was very different because the children were playing, screaming, etc. Eating-cooking-playing, children's noise, cleaning up, arranging some things, some conversations... There were some signs of the daily communal life left. During the second half, when the civilian population became more sparse [a lot of people left for Armenia], we would often see people quite exhausted, at two o'clock in the afternoon just lying with their head against the wall, waiting... In general, waiting was the most noticeable state of mind in the second half of the war.
***
Perhaps one of the most difficult visits to Artsakh for me was on November 12 or 11. I was in Armenia on November 9 [when the Russian-brokered ceasefire was signed between Azerbaijan and Armenia], but we went back. This was the time when Karvachar, Dadivank [Armenian medieval monastery complex in Artsakh (9-13 centuries AD)], was being surrendered over to Azerbaijan, and the arrival of Russian peacekeepers was expected. This time we only went to Stepanakert, and it was the most post-apocalyptic state I’ve seen it in, right after signing the November 9 agreement. We couldn't even pay for the hotel room because the doors were open and there was no one there. Upon arrival, we managed to find an employee, and we said that we needed a place to stay. He said, "Please, come in and look around. A lot of people didn’t return the keys, so don't close the door. If you find a semi-clean room where you can stay, you’re welcome.” We found a room... The employee said that the gasoline was enough only for 12 more hours of electricity, so there would be none tomorrow morning. The next day, we tried to pay, to find someone to say that we were leaving the hotel, but there was no one, so we left the key on the table and left.
***
The first time I went back to Artsakh was one year later. I kept thinking that I should go back but wasn’t sure what would I write about upon return. It helped when they just asked me to go to Stepanakert to conduct a small one-day workshop. It took an occasion like this to convince myself to go back, not necessarily for work, to write an article or a news report, just... to go, to see. Sometimes as journalists, we need to understand the importance of being an observer, of being a witness for a long time, versus immediately making a reportage. The treadmill of making a report, or writing an article every day during the war can be a bit non-constructive sometimes. Journalists are only human, and they too need to digest and think about the situation a little before sending out a piece of news.

One video that I made still provokes interest. It was not a journalistic report. I filmed it in a school in Stepanakert after the bombardment. All the windows were broken and glass was scattered all over the floor. The sunlight was playing on the broken glass, and the bits were sparkling, gleaming. I made a short video of walking on the sparkling bits of glass. That video, that play of light, it seems to me, affected quite a few people. More than all the stand-ups I did to present the situation, more than the messages I sent, or my interviews with Artak Beglaryan, the Human Rights Ombudsman, or anything else... but that one small video, lasting a few seconds, in black and white, seems to me to have had a much greater effect on many people than anything else.
***
During the war, one of the times we went to Shushi we were walking around to understand what the situation was. We found, so to speak, a hidden military unit. Before starting to talk, they warned us to turn off the phones, we had wrapped them in foil and left them somewhere else. At that time, we were already working with other cameras, not with a phone camera, although it was more problematic in terms of sending the material later. The guys in the unit said there was a hero among them, and that I should interview him. I started talking to that guy, and it turned out that indeed he got the title of Hero for destroying several tanks. During the interview, he suddenly opened up. He was saying things a little bit naive, or perhaps contradictory, like "You know, when my friends don't see me, I might cry", and I'm thinking at the same time yes, but now the world will see, right, or that "Dad knows that I'm in Shushi, but mama doesn't know, we didn't tell mama", and I think, but mama will see this interview... That interview in that very place, in Shushi, left a big impact on me, and not because we can't go back now... It’s hard to explain… It was as if the otherwise idealized images of a perfect soldier, a patriot, self-sacrificing, sensitive, a perfect person found their embodiment... at least for me during that short experience... Maybe because I didn't expect this… or the softness and the sensitivity with which both the commander and that boy spoke. I feel a little bad, for asking a cynical question to the commander, wondering if the people's hope or belief or those slogans "we will win" really helped them, or if the help they really needed should have been entirely different. He answered that the whole system is like a tree, that all the branches must act, and that "we will win" and "we believe" are really among the most important branches because if there is no belief, there will be no basis for anything else... And they were so preoccupied with their little dog, whom they had brought with them from Hadrut. They kept saying that the dog lost his hearing because there was a bombardment right next to him, and they brought him with them to Shushi.

And that was that... a small episode...
***
One of the first things I remember about the war was on the night of the 27th when we had just arrived in Artsakh, was a long caravan of something... incomprehensible at first, it was moving along the road in darkness, barely visible at a distance. At the checkpoint, I realized that these were cars lined up for kilometers, and people were getting out. The lights of all the cars were turned off, of course. Perhaps this was one of the most controversial things for me. On the one hand, it was the first day, we didn't know how it would develop, so I couldn’t understand why so many people were leaving... getting out, “leaving” is not the correct word perhaps, but if I had written an article that day, I would probably have used the word "leave", which would probably be a mistake. And for those first few days, I was thinking about whether I should include it in a reportage, or not. On the other hand, most of the population saw the first war, and before that - the massacres of Armenians in Sumgait and Baku, and there was no generation that didn't have a death in the family because of armed conflicts. So who am I to judge, and think, "Why are they leaving?" Even if one bomb explodes, naturally, the first thing you think of is to take the children and get out. So such opinions and assessments of the situation can change a lot over time, and sometimes it is necessary to wait before making a reportage immediately.

The press conferences of the President of Artsakh, representatives of the Defense Army, and various officials were held in Artsakh. However, the Info Center as a regulatory body of information flow and transportation of journalists performed its functions rather poorly, I should say. This is one of the issues that we still need to solve today, we need to define the relations between journalism, and the army. Whether this is in Artsakh or Armenia, we should build mutual trust, and establish a mechanism of relationship to avoid the identification of journalists with trouble. The defense structures should understand that journalism is one of the fronts of this war, and try to work with journalists as much as possible, allow journalists to do their job, and not deprive one of the members of the society of their function.
***
At some point, I had to remain in Stepanakert, because the movements of the journalists became more restricted. I even thought of volunteering to bake bread, or make sleeping bags, because there wasn’t much use from me sitting in a shelter in Stepanakert. In the end, after some struggle with the authorities, we managed to get permission to report from the hospital that was taking in the wounded soldiers... Took us quite a while to get that permission, but of course, several foreign reporters were already there, working and reporting right from the operating rooms every day... The first day when my colleague and I arrived, we saw a group of two journalists, who had been there for more than a week. We noticed that the eyes of the girl were full of tears, and I felt an awful lot more empathy for the girl, assuming that she was emotionally affected by what she saw. It turned out that it was allergies, she was not emotional at all. (smiles) I noticed an interesting pattern: in times of war, the further you are from the front line, the easier it is to get emotional. It's easy to get emotional in Yerevan, and one gets even more emotional in the Diaspora, but when you're in Artsakh, actually witnessing the war, being emotional is not one of your first reactions. And sometimes I preferred to be in Artsakh, and not feel that guilt, thinking let whatever happens to Artsakh happen to me as well, than in Yerevan or LA... and get emotional... (laughs)
***
I witnessed how the fear progresses and how it’s overcome in myself and my colleagues, it was a very interesting dynamic. I grew up in Lebanon during the civil war, so the sounds of explosions, or being in a shelter wasn’t an unfamiliar situation for me... but I was angry when I saw that people didn’t cover the window glass with black paper or tape to protect themselves from glass pieces if the explosion breaks the windows, I couldn’t understand why the shelters are not fully ready, or why there isn’t water or food stored there... This sometimes bothered me more, than the sounds of the explosions and the air raid sirens.

Very often someone you worked with for weeks and didn't see any signs of panic or fear could emotionally explode or break down after a relatively small episode. I have seen people who were terrified of the war from the first day but continued staying, I have seen people who came to help but left seeing it wasn't for them, which is much more constructive than continue staying in fear. In other words, it was interesting to see all the shades of fear over time, and reactions to fear, and it was also interesting for me to understand where my own buttons are. It seems to me that my colleague and I had the exact opposite syndrome, we were so used to it that we failed to react to the explosions, and that's not very healthy either, to be honest.
***
One day before the French journalist was injured in Martuni when the group of journalists was directly targeted [by the Azerbaijani military] my colleague and I were in Martuni. So since we saw a group of journalists already going to Martuni, we decided to go see what’s happening in Martakert. There, we managed to go to the city hospital, where they showed us everything, but said that we couldn't take pictures, or do a reportage, and asked us to turn off all our equipment. It was such an unsettling, strange feeling to be in an empty city, where you know people were killed, civilians were targeted, and there is a hospital full of wounded, but you cannot talk about it. Another bombardment started when we were in the hospital, and we went down to the shelter, but again we had no permission to film, do a reportage, or do an interview.
This situation was quite suffocating, and when we finally left Martuni my colleague said, "Let's go to Talish." I wasn’t so sure about this idea, because we had absolutely no news from Talish, we didn't know whether it was under Armenian control or had already been captured by Azerbaijanis. At that time, by chance, a fire truck passed quickly behind us, so we decided to follow it to find and report on what was bombed. Following the fire truck, we drove for about half an hour through the mountains. When we arrived, it turned out that some car just caught fire in a village... No one was bombed, nothing happened, and we’ve chased the fire truck for half an hour to understand what’s happening (laughs). We even filmed it, I don't even know what for... Accidental fires can happen even during the war...
***
Today if the water is off for an hour in Yerevan, I would be annoyed of course. But in Artsakh during the war, this wasn’t something bothering me at all. One of the most incomprehensible things for me was that everything just stopped so abruptly. Most of the shops were closed, or abandoned. We were staying at a hotel and had no opportunity to cook. The Armenia Hotel kitchen was only open for a few hours to serve lunches and dinners, and the only other place where we could eat was a restaurant belonging to a Syrian-Armenian family. They kept it open and gave out free meals every day, feeding mostly journalists, and everyone else in need. Coming from a country that has been in a long war, this seemed illogical to me. In Lebanon, whenever the bombing stopped, people would open their pharmacy for a few hours so that anyone who needed something could come and get it. Life definitely did not stop so immediately, so the most difficult thing for me in Artsakh was exactly that. To tell the truth, I still haven't understood why everything stopped so suddenly. Even the next day, on the 28th, bread was already a problem in Artsakh. Later, the bakeries reopened and started working, but at first, they just stopped. Finding an open pharmacy was a problem the whole time, a lot of shop owners just locked the store and left. In a more resilient society, or a more resistant environment, even the owner of the pharmacy should know, that maybe he should stay and open the pharmacy for a few hours a day, whenever he can, and even the owner of the restaurant should know how he can be helpful. Food was simply rotting in the market of Stepanakert, but there was nothing to eat in the city... When a city is being bombed, you fill bags with sand and place them in front of the windows. I only saw them appearing starting maybe from the third week, it also took weeks until people started taping the window glass to prevent it from scattering around because of explosions. This lack of consolidation or resilience bothered me much more than being deprived of my usual comfort.
***
The war has not stopped for me. Analyzing the events of November 9, the events in Yerevan, and the situation after that, it becomes evident that the aggression has not decreased, it continues till now. In other words, I have never actually left Artsakh. This history has not ended, therefore it is not possible to talk about it retrospectively and describe the days of the 44-day war. Because the aggression is happening now, it’s neither a memory nor the past. And today, Artsakh is still under blockade [reference to the 9 months from December 2022 to September 2024, when Artsakh was kept under blockade by Azerbaijan]. Our abilities have not increased much, we as a society, or me as a person, have not become smarter, nor have we become more experienced. That helplessness that I felt also during the 44-day war to be able to define the key points of my work... And as a society we haven’t defined either what we are doing wrong now, and how we can do things better.

It’s quite clear today that not only Artsakh but also Armenia can be in a war situation. What happens in Stepanakert, can also happen in Yerevan. Of course, I hope it never will, but it can... I don’t think we need more information than that to be able to reform and change as a society. This is more than enough to understand that we need to be a little more organized, we need to be more logical. Each of us should better understand our role in society, so that the whole system, the whole country, or the city is not paralyzed if something happens. What is each of us responsible for at times like this? It seems to me that we need to better understand these aspects, these are the details that can make all the difference under extreme situations.

⇧

7. ԶՐՈՒՅՑ ՅՈԹԵՐՈՐԴ / SEVENTH ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2023թ․ օգոստոս ամսին

Էլզա Ստեփանյան

Կարող ըմ նկարագրիմ շատ օրեր, բայց ամենատպավորված օրը` պատերազմի օրն ա, որ պատերազմը սկսվել ա։ Ուրեմն, աղջիկս էդ օրը Երևան էր: Մեծ աղջիկս եկել էր Երևան, մի քիչ էսյան-էնյան, մի շաբաթական օտպուսկ։ Ես էլ յեր եմ կացալ առավոտը, սկսալ ուբոռկեքը: Կիրակի օր ա եղել։ Սկսալ ուբոռկեքը՝ հացը-պենը, լոխ, որ դասավորիմ, աղջիկս կյա։ էն մի աղջիկս էլ`տատիկը վիրավոր կնեգ ա, առաջին պատերազմից մի թևը պոկված, տղան` մարտական խաչի ասպետ՝ զոհված: Oգնում էր միշտ էդ տատիկին: Ուրան կողքան կյա ու միանա ինձ, տան գործերը պրծընինք, սպասինք քույրիկին, վեր Երևանա կյա։

Մեկ էլ՝ էդ օրը տեսա, արդեն, ես հըլա անկողնում, դղրդոց։ Շղրես ա տոնը, շղրես հունց ձևի՝ կարալ չիմ նկարագրիմ։ Տեսա՝ թաղըմն էլ իրարանցում ա։ Ծեն եմ տվալ հարևանիս, ասըմ եմ՝ Գիշո, էս հինչ ա՞։ Ասըմ ա՝ կռիվ ա, պատերազմ ա սկսվալ։ Էդ համ ասում, համ տյուս կյամ բալկոնը։ Տյուս եմ եկալ բալկոնը, տեսալ ծոխը-մորը արդեն սաղ Հադրութա օդում, վեր ընգալ ա, ծոխը-մորը պարցըցալ, սև մուր։ Մինը իմ հերանց գյուղի մոտակայքում ընգած։ Մեր տունը՝ Հադրութ, սենց բալկոնին, որ կանգնալ՝ սաղ Հադրութը ռաջքիդ ա լալ, լոխ ռաջքիդ ա լալ։ Էս կողմում յաշիս՝ նույն, էն կողմում յաշիս՝ նույնը։ Մեկ էլ հիշալ ամ, վեր քաղպաշտպանության ժամանակ մեզ ասալ են, վեր պիտի դռների արանքում, քանի որ տեղ պանել ա դրած, տեղ պատառ ապահով ա։ Քացալ ամ, մենակ էլ ամ լալ տանը, կանգնալ, ու սենց ասըմ՝ տեսնամ հինչ ա դըռնական վերջը։ Տեսա՝ դադար չկա, իրար հետևից։ Ներքևի հարևանները արդեն ասում են՝ քնինք ապաստարան։ Վերջը, շորերս կենամ, արդեն, վազ տամ, վազ տամ ապաստարան։ Բայց ասըմ եմ՝ չէ, պա հալա մի փոքր դադար ա, աբռատնի ետ դառնամ, կյամ տոն։ Մեկ էլ նորից սկսե, էլ հասցնիմ ոչ ապաստարան, քշանամ պադվալը։ Իրանք, որ գրադը խփում են, մինչև փշշոցը կյամ ա, ես էդ ընթացքում քսըմ պադվալը, պռկես։ Որ շրխկոնը գյաս ա, ուժե գիդաս եմ, վեր ընկալ ա մի տեղ, հողը դրխկաս ա, ես էն ա յեր եմ կանա, պրցանաս տոն, էլի նույնը։

էդ օրը աղջիկս, փոքր աղջիկս հենա տատիկի մոտ ա։ Զանգում ա, ասում ա՝ մամ, տատիկը վիրավորվալ ա։ Էդ էն տատիկն ա, վեր էն մի պատերազմով աջ ձեռքը գրադը կտրալ ա, առաջին պատերազմով Արցախի, իրան հայաթում գրադը ընգալ ա, ձեռքը կտրալ։ Ասում՝ վե, էլի ի՞նքը։ Սենց լի, ասըմ եմ՝ էդքան դժբախտ։ Տանում են բալնիցան։ Ասալ ըմ, աղջկանս ասալ ըմ՝ ավտոն չհանես, ինքը ավտո ա [քշում]։ Ասըմ եմ՝ ավտոն տանիս վեչ, տեսնանա բիսպիլոտնիկը քո ուղղությամբ թխե։ Դե, տատիկին տանում են, էն կարող ա՞ հանգիստ նստե։ Յոր անես ավտոն քիս, ծելեֆոնը անջատես ա, վեր ես ուրան ասիմ վիչ՝ քինի մի տատիկին հետևից, որ կարող ա բեսպիլոտնիկը ավտոյին խփի, քեզ խփի, վնաս տա։ Էդ ընթացքում ես արդեն թուլնաս եմ, ասըմ եմ՝ վսյո, խոխաս մի պեն ա դառալ։

Վերջը, մին որոշ ժամանակից հետո, աղջիկս զանգես ա, ասըմ ա՝ տատին մահացել ա, հասցրել ենք հիվանդանոց, մահացել ա։ էտ ա։ Էն մի աղջիկս էլ զանգում ա, ասըմ ա՝ մամա, խի չես՞ ինձ ասալ, ես արդեն լսալ եմ, որ ստեղ կռիվ ա, եկալ եմ, թե գազելով գամ, մեր շոֆերը ասալ ա՝ կանանց-աղջիկներին չեմ տանում, մենակ տղամարդկանց ու տղաներին, որովհետև պատերազմ ա սկսել։ Վերջը, ասըմ եմ՝ տեղա դու չշարժվես, տեղ մնա, տեսնանք՝ հինչ ա դառնաս։

էդ ա։ Հաջորդ՝ նույն տեմպով, կռիվը էլի նույն՝ Գրադ ա, Ալազան ա, բեսպիլոտնիկ ա, սաղ իրար հետևից շըրխկ-թըրխկ թափվում ա՝ կարկուտի նման։ էն որ ասում ա, վաբշե դադար չի եղել, էս անգամ ուրիշ բան էր։

Տատիկի հուղարկավորությունը մի երկու հոգով անում ենք։ Խամ-խամ աղջիկս նստես ա ռուլին, տեղափոխվես ենք Երևան՝ էն մտքով, վեր Քառօրյա պատերազմի նման չորս օր կտևի, կարճ կտևի, կքնինք էլ ա, նույնիսկ փաստաթղթերը չենք վերցնես։ Եկանք, սաղ գիշեր լացելով, ճանապարհ ընկանք։

Հասանք ստեղ։ Սկզբնական շրջանում մի ընկերուհուս տանն էինք մնում, միսենյականոց տանն էր։ Նրանից հետո Եղվարդ, նրանից հետո՝ Լենինգրադյան հյուրանոցում՝ վարձով, նրանից հետո՝ Սարի թաղ, հիմա՝ Առաջին մասիվ։ Այ սենց։ Հադրութի էդ դժբախտ օրը դառավ ճակատագրական մեր համար, ու դառանք սենց՝ դռնեդուռ ընկած, դժբախտ տարագիր։

Ցավ ա, կսկիծ ա, էն որ ասում ա՝ թշնամուս էլ չեմ ցանկանա էդ ապրումները։ Մեր գերեզմանները թողած ընդեղ, մեր հայրական օջախները թողած ընդեղ, մեր հիշողությունները՝ մի նկար էլ չէնք յեր կալալ ալբոմում, երեխեքիս մանկությունը, լոխ թողած ընդեղ։ Մեր էնքան տղաները զոհվեցին, մեր հողերը տվեցին, այ էդքանը լոխ ես մոռացալ եմ, քանի որ Ղարաբաղը է՛ն վիճակումն ա։ Էն վիճակում են, սովամահ են։ Էս քույրս ընդեղ ա ընտանիքով, ընտանիքը սովամահ ա լինում։

Հադրութից եկանք Երևան, ճիշտն ասած, մտածելով, որ նորից հետ կգնանք։ Տենց շատ բաներ տնից չվերցրինք՝ մի երկու շոր, էն էլ, որ ստեղ դուրս գանք, մտնենք, էնքան որ տուն։ Ամեն րոպե բայց հեռախոսին էի նայում, որ կզանգեն ասեն՝ հետ եկեք, արդեն վսյո, հանգիստ ա։ Նայում եմ՝ զանգ չկա, դնում գրպանս, նայում եմ՝ կամ զանգ ա եղալ, ասըմ ա՝ որտե՞ղ եք հասել, քուրս ա, Ստեփանակերտի քուրս, ասըմ ա՝ որտե՞ղ եք հասել, նորմա՞լ եք։ Դե, աղջիկս խամ աղջիկ երեխա՝ նստած ռուլին։ Ու սենց մթնան, գիշերը ժամը հինգին-վեցի կողմերը ճանապարհվել ենք, ամբողջ գիշերը ճանապարհ ենք եկել։ Սենց եկել ենք ու ընկերուհուս տունը՝ Չարբախ, տեղ միսենյականոց տան։ Բայց ճանապարհին լացում էի անընդհատ, ճիշտն ասած, լացում էի՝ նիուժելի՞ մենք չենք վերադառնա, կգժվեմ ես, հա՛մ ասում եմ, հա՛մ արցունքներս սենց գլորվում ա, բայց չեմ ուզում երեխեքը տենան։ Իրանք էլ՝ իրանց մտքերով։ Սենց եկանք հասանք։

Ընկերուհիս ստեղ դիմավորեց, գնացինք իրանց տուն, մի շաբաթ մնացինք։ Դե, նեղվածք էր իրանց տուն, մեծ աղջիկս իմ հետ էր մնում, փոքրը, մեզ ծանոթ ընտանիք կար, գնում էր ավտոյով տեղ գիշերը քնում իրանց տան՝ մեր ծանոթների տան, մեկ էլ գալիս, ցերեկը մեզ միանում։ Վերջը, սենց գնում էր ընդեղ, մի օր ասեց՝ մամ, էնքան տեղերից են տենց գրում են էլի սայթերով, որ ուզում ենք հյուրընկալենք ղարաբաղցիներին, հու վեր վեր տոն չունեն, եկ լի մունք էլ քինինք տի մի տեղ։ Ասըմ իմ՝ է, Քիսա, մատաղ անիմ, քինինք անծանոթ տեղ, հ՞ինչ գիդամ հունց, ինչ։ Ասըմ ա՝ մամ, լավ ա լինական, քինինք։ Ասըմ իմ՝ ոչինչ, մհեկ էլ մեծը պիտի փոքրին լսե, խոխոս վեր նեղվես ա, պեր տի անիմ։ Վերջը, սայթավ ինքը ճարես ա, մին տեղ ասըմ ա՝ քինինք Չարենցի վրա չգիտեմ ինչ գրասենյակ ա, ինչ ա, ընդեղ տե քիսըղ տեղ դիմիս։ Վերջը, ասըմ ա՝ պիտի քինինք Եղվարդ։ Ասըմ՝ երկու աղջիկ արմատ վերցնիմ, Եղվարդ կյանքում եղած էլ չեմ, ես քինիմ ընդեղ անծանոթի տան՝ հու՞նց կինի, ի՞նչ կինի։ Ասըմ՝ չէ։ Աղջիկս ասըմ ա՝ մամա, ըսե սենց-սենց թիկունքավ։ Էնքան վեր մեզ հետ լինի, մեզանից չընկնի խոխան, ասըմ՝ հա։ Ասըմ ա՝ ճիշտն ասած, Էլզա ջան, էդ տղամարդն ասեց, ես հավաստիասնես եմ, որ ապահով տեղ եք, լավ տեղ։ Եվ իրոք, Աստծոն փառք, վեր էս պատերազմով ես տենց մարդկանց եմ հանդիպալ։ Էս պատերազմից հետո միակ լավը էն ա, վեր ես հանդիպալ եմ տի ընտանիքների։ Քացալ ենք տեղ։ Վերջը, զանգես ա, էդ տան տղամարդը կյաս ա, արդեն տնեցոց ասած, վեր սենյակը դասավորին միզ հետե։ Լրիվ էդ սենյակը դատարկին, կահույքը թողին, վեր մունք դասավորվինք տեղ։ Մունք քիս ենք, վերջը, մեր եղած-չեղած՝ հինչ վեր ունինք, Չարբախ ենք լալ, տեղան վերցնես, տնես ա իրանց տուն Եղվարդ։

Երկու ամիս ու կես Եղվարդ ենք կենաս, ու լրիվ անծանոթ ենք եղալ։ Հիմա մեր ամենահարազատ մարդիկ են ստեղ, թե ո՜նց ենք իրար հետ կապվել, ես Աստուծեն շնորհակալ եմ, վեր էդ ընտանիքին հանդիպալ եմ։

Մեր աղջիկը, ինքը քշում էր, մինչև Ստեփանակերտ դաժե Հադրութից Ստեփանակերտ քշում էր, պան, բայց մինչև Երևան տենց ռիսկ արած չի, բայց դե ի՞նչ անենք արդեն։ Ճիշտն ասած, ես չթողեցի։ Ասեցի՝ բեր ավտոն կանգնեցնենք, էն կամավորները, որ գալիս են ավտոբուսով, էդ ավտոբուսները դատարկ որպեսզի հետ չդառնան, քաղաքացիական մարդկանց տեղափոխում էին։ Ասեցի՝ արի գնանք գրանցվենք մենք էլ։ Չէ, մամ, կամ ավտոյով ենք գնում կամ ես Հադրութից դուրս չեմ գա։ Ինքը դաժե էն մեծ քուրը Ստեփանակերտ ա ուսանողական տարիներին, ինքը ասել ա՝ ես հեռակա եմ, ես Հադրութից դուրս չեմ գալիս, կա՛մ Հադրութ եմ մնում, կա՛մ՝ իմ ավտոյով։ Բա ես թողնեմ իրան Հադրութ, ես ո՞նց դուրս գամ։ Ասի՝ լավ, քո ավտոյով գնում ենք։ Ճիշտ ա լալ, գոնե ավտոն փրկել ենք։ Ասում ա՝ մամա, տեսնո՞ւմ ես, ճիշտ ես անում, որ մեկ-մեկ էլ մեզ ես լսում, յա, գոնե ավտոն փրկել ենք։ Բա էն, գնացել ենք, Եղվարդից դուրս ենք եկել, ախր, ինչքան էլ վեչ, ուրիշի տուն ա, գնացել ենք ավոտոյում նստել, ասում եմ՝ մեր միակ հարստությունը, մեր միակ ունեցվածքը, մեր միակ ինչը կա՝ հարազատ կետը էս ա, նստել ենք ավտոյում՝ միակ բանը։ Ասըմ ա՝ տեսնում ես, որ ես ճիշտ եմ արել, որ ավտոն հանել եմ։

Ջհանդամը, էն որ ասում ա՝ ի՜նչ ենք կորցրել, գոնե էն ստեփանակերտցիները փրկվին։ Գոնե փրկվին Ղարաբաղի էն մարդիկ, որ մնացել են Ղարաբաղում, Աստված մին լույս լուսացնի իրանց հետի, էն ճանապարհը բացեն, էն ժողովուրդը ապրեն։

Դե, երեխեքիս հետ, կալեկտիվով․․․ Մեր կոլեկտիվը էնքան լավ կալեկտիվ ա լալ, նույնսիկ իրար սենց նայելով իրար հասկանում էինք, արդեն խնդում էինք։ Մեկ-մեկ մեր տնօրենը, որ մակխորհ էինք անում, մեկը մի սխալ բան էր արտահայտվում, արդեն որ սենց նայում էինք, արդեն հասկանում էինք։ Մեր տնօրենը ասըմ էր ՝ վա, պոլ ա լի, խրե՛գ ուրուր աչքի տակավ յաշեցեք, վեր յաշիսիք իրար, լոխ տապալվես ա։ Որովհետև լոխ հումորային պաներու հետ ենք լալ կըպես։ Երանի էդ օրերին, երանի էդ օրերին։ Մի օր էլ սենց վիչերնի պռագուլկա եմ հանալ երեխեքին, հա, սենց մի պենը՝ նավթուլի կուսոկ ա լալ յեր ընկած ճանապարհին, գամ թե յեր ընկնիմ, ասըմ ա՝ յավաշ ախչի, վեր էս ընկնաս, շան փայ տըռնաս, ընկնելու էս՝ շան փայ դառնաս, ոնց որ տատիկն իրանց [էր ասում]։

Երանի էդ օրերին, հիմա ի՞նչ ա, ամեն ինչի համը-հոտը կորցրած, ձևական, էնքան որ ասենք՝ հա լի, էնքան որ աենք՝ անում ենք, վսյո։ Լավ օրեր շատ ա եղել, չգիտեմ։

էն օրը աղջիկս ասում ա՝ մամ, ստե պեն, գործի-տոն, գործի-տոն, մի տեղ չի քիս։ Ասըմ եմ՝ մատաղ անիմ, շտեղ քինի՞նք, հորքուրի տոն չկա, մորքուրի տոն չկա, վեշ մի [բարեկամ]։ էտ ա՝ մի վարձավ տոն էնք քթալ, էտ ա, տե կապրես, տեղա գործի քիս կյաս։ Պիտի քինիս մի հարազատուն հետ կիսվիս, ասիս, խոսիս, մտքերդ կիսիս, ուրախությունդ կիսիս։ Վեր կա վեչ, օտարությո՛ւն, շտե՞ քինիս ուրխանաս, շտե՞ քինիս հումոր անիս, ցրվիս պատառ, կա վեչ։ Ու գործերն էլ էնքան շատ ա, սաղ օրը գործի մեջ, դաժե դրա ժամանակն էլ չկա։ Դաժե, նույիսկ դրա ժամանակն էլ չկա։ Էն անհոգ կյանքից ոչ մի բան չի մնացել։

Հի՞նչ ասիմ, ես կարալ չիմ էլ թուլանամ, ընդհակառակը՝ մենք պիտի ավելի ուժեղ ինինք։ Մեկ-մեկ սենց արդեն հոգնում եմ, սենց վազքի մեջ սաղ օրը, բայց ասում եմ՝ չէ, բա ես վեր հոգնիմ, արդեն իմ կողքես իմ երեխեն ավելի ա թուլնական։ Ես լա իմ օրինակը ասես եմ՝ խե՞ պիտի դու ասիս նեղացալ ըմ, դու մի տեղ ես քիս գործի, ես՝ երկու տեղ։ Դու քիսես կաբինետային գործ ա քունը, ես քիս եմ հա՛մ մտավոր իմ տանջվիս, հա՛մ ֆիզիկապես։ Դուք պիտի թուլանաք վեչ կողքես, ձեր տարիքում ես հանց էնա թռչկան լինիմ։ Վսյո, երեխեքին պադյոմը տվեցի։ Հենց մանկուց էլ իրանց տենց պիզ եմ տվալ է՜, պիզ եմ տվալ, ամեն ձևի ես իրանց նհետ եմ իլալ, որ հըսնին ամեն ինչի։ Թա՛ շարադրությունների մրցույթին, թա՛, բասկետբոլն ա լալ Հադրութա առաջ ընգած, թա՛ տեղ ա մասնակցալ, թա՛ էն որ ասըմ ա՝ պենին, դպրոցում ամեն կազմակերպչական պեներին։ Միշտ էն եմ լալ պիզ տաս, մինչև էսօր էլ։ Վեր ուզիս են մի տաղ թուլանամ, ասեմ՝ ինձ տեսեք, տուք սուս ըրեք։ Պիտի անիք, վերջ։

english translation

Recorded in August, 2023

Elza Stepanyan

I remember many days of course, but the most striking is the day when the war started. My elder daughter was in Yerevan [capital of Armenia] that day, she had a week off from work. This was a Sunday, I woke up and started doing the usual housework and making dinner, in short, getting ready for my daughter to come back. My younger daughter was at her grandma's, helping. The grandma had been wounded during the first war, had one of her hands cut, she lost her son to that war too, he was awarded a medal. Then suddenly, I hear loud noises, and the whole house starts shaking! I cannot even describe it!

I saw that the neighbors were in panic too. I called out to my neighbor, “What’s this, what’s happening?” “It’s war,” he says. I got out on my balcony… all Hadrut [city in Artsakh (Nagorno-Karabakh)] was in front of you looking from our balcony… and saw the black smoke spread all over, as far as the eye could see.

Then I remembered that during civil defense lessons, we learned that standing in the doorway is a bit more safe. So I’m standing in the doorway, thinking what would become of all this… I see that the bombings don’t seem to stop, and downstairs neighbors are already saying let’s go to the shelter. So I’m running to the shelter, but start hesitating on the way because the bombings had stopped. I decided to turn back home. Then they [Azerbaijanis] started bombing again, and this time I couldn’t run to the shelter, so I went down to the basement. When they fire with “Grad”, you can hear the hissing sound first before the rocket hits, and this gave me a bit of time to find shelter.

I mentioned that on that day my younger daughter was at her grandma’s. She called and said, “Mom, grandma is injured, we’re taking her to the hospital.” That’s the same grandma who had been injured during the 90s war, and had her arm cut, when “Grad” had exploded in her yard! “Her again!” I said. Such bad luck! My younger daughter is driving, so I told her not to take her car out, because she could be hit by a drone too. But she wouldn’t listen, how could she, when her favourite grandma was being taken to the hospital... She switched off her phone so that I couldn’t call her, and went. I was almost sick with worry for her, thinking she’d been killed, when she finally called and said that the grandma died when they reached the hospital. So that was that...

My elder daughter called, and said, “Mom, why didn’t you tell me the war started? I’ve just heard! I wanted to get back, but the bus driver said, he won’t take women, only men because there’s war.” I told her to stay in Yerevan until the situation becomes more clear. But the bombardment wouldn’t stop, “Grad”, “Alazan”, drones, pouring one after another, like hail... this was a strange war.

***

We organized a quick burial ceremony for the grandma, and then my younger daughter, a little new to driving herself, sat behind the wheel and took us to Yerevan. We thought the war wouldn’t last long, no more than four days [reference to 2016], and didn’t take anything with us, not even documents. I cried all the way to Yerevan... First, we stayed at my girlfriend’s place, then at a hotel, then in Sari Tagh, now in Arajin Masiv [districts in Yerevan]… That miserable day in Hadrut became fatal for us, now we’re homeless, miserable, estranged...

***
This pain, this anguish… I wouldn’t wish that on my worst enemy. We left our ancestral homes, our graves, our memories, our childhoods… All these boys died, our lands are occupied, but even after all this all I can think of is that Karabakh is under such devastating conditions now, that they are starving... my sister is there now with her family. [Starting December 2022 till the armed attack on September 19, 2023, Artsakh was blockaded by the Government of Azerbaijan.]

***

We came to Yerevan thinking we’d get back to Hadrut soon and didn’t take much with us. On the way, I was always checking my phone, waiting for the call to go back. I was crying, but silently, didn’t want the kids to see. I mentioned that at first, we stayed at my friend’s house. There wasn’t enough place there, so my elder daughter stayed with us, but my younger daughter had to stay the nights at another friend’s place, and then come join us during daytime.

One day she said, “Mom, there are a lot of people ready to host people from Karabakh, who lost their homes. Let’s go find a place, and stay all together.” First I said no, how were we going to stay at a stranger's place? Then I thought, ok, sometimes adults should listen to young people. My daughter found the address of an office, where they told us that there’s a family in Yeghvard [district in Yerevan] ready to host us. I’d never been in Yeghvard, so I was cautious at first, but my daughter kept nudging me, “Say yes, say yes,” she really wanted us to stay all together. The guy working in the office also assured us that it’s a very kind, safe family. And thank God we’ve met them, now they are our closest friends!

***
Before all this, my younger daughter had experience driving from Hadrut to Stepanakert [capital of Artsakh], but it was her first long driving experience. At first, I suggested leaving the car in Hadrut and coming by bus, but she said, “I’ll either drive or stay in Hadrut!” Naturally, I wouldn’t leave her in Hadrut… Recently she said, “You see, at least we have the car, I was right to take it.” That’s our only property now...

I just hope something changes and the road gets unblocked, for the sake of the people in Stepanakert, of people in Karabakh.

***
My colleagues in Hadrut were wonderful people, we read each others’ minds, understood each other without even having to talk, and laughed over the same things. Those were the days, now everything tastes different, smells different.

The other day my daughter says, here we just go to work and get back home, we never go anywhere. But where should we go? No aunts to visit, no relatives, no one to share your thoughts, your joy with... and there’s so much work all day long, you don’t even have any time left for it. Nothing’s left from our past lives.

What can I say… I refuse to give up, refuse to feel discouraged. On the contrary, we need to be even stronger now. Sometimes I get frustrated with all this daily work and stress, but then I say to myself, if I give up, what example would I give to my daughters? I always motivate and push them forward, since they were kids they were participating in writing competitions, going to basketball trainings, all the activities at school… If I see them discouraged, I tell them, “Why are you stressed? You only have one job, I work two jobs! When I was your age, I was full of energy! Don’t give up, move forward, it’s all gonna be all right!” And that’s that...

⇧

6. ԶՐՈՒՅՑ ՎԵՑԵՐՈՐԴ / SIXTH ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2023թ․ հուլիս ամսին

Սիլվա Խնկանոսյան

Իմ շատ մոտ ընկերներից մեկը բանակում էր։ Ինքը ինձ զանգում էր միշտ երեկոյան` տասնմեկի կողմերը, եթե զանգում էր: Ու մի օր զանգում ա ինձ գիշերը ժամը հինգին։ Ես արթնանում եմ տանը, նայում եմ, ասում եմ՝ լավ, ու չեմ էլ մտածում, չեմ ֆիքսում՝ էս մարդը ինձ զանգում ա հինգին,ի՞նչ ա եղել։ Քնաթաթախ եմ լինում, չեմ պատասխանում ու շարունակում եմ քնել։ Իննին արդեն արթնանում եմ։ Այդ ժամանակ տանն ապրում էինք ես, մամաս, եղբայրս, իրա կինը ու երեխան։ Տանը աղմուկ ա շատ, ժամը տասի կողմերն արթնանում եմ, սենյակից դուրս եմ գալիս, մաման ա դուրս գալիս ու իմ հետ սկսում ա կռիվ անել․դու տեսե՞լ ես՝ ինչ ա կատարվում, իսկ դու քնած ես։ Բան չեմ հասկանում, ինչի՞ ա իմ հետ կռիվ անում։ Ու միանգամից թիվիի բարձր ձայնն ա ու անընդհատ կրկնվող տեքստը, որ բոլոր կողմերից միանգամից հարձակում է, ու անընհատ էդ տեքստը պտտվում էր, նույն տեքստը, ոնց որ գովազդ լիներ, հա գնում էր։ էդ ա անընդհատ ուղեղումս։ Բան չեմ հասկանում, նոր եմ արթնացել, ու մի հատ քաոսով ա սկսվում մոտավորապես մի երկու-երեք ժամ, մինչև ես մարսում եմ, ուզում եմ հասկանամ՝ ի՞նչ անեմ։ Ես տանը այ սենց նստած նայում էի թիվիին ու կողքերս։ Հասկացա՝ մաման էմոցիոնալ պրոստո իմ հետ սկսեց կռիվ անել, որովհետև մի բան կուտակվել էր, պիտի մեկը լիներ, էդ մեկն էլ՝ ես էի։

Հետո, արդեն պետք է գնայի աշխատանքի։ Ես էդ ժամանակ աշխատում էի նաև բարում։ Գնացի աշխատանքի, աշխատողներից էլի եկան, նստեցինք, դե, չենք բացում բարը, որովհետև մանթո ենք ուղղակի։ Եկանք ու սենց նստեցինք։ Բայց պիտի գայինք, գիտեինք, որ աշխատանքի ենք, պետք ա գանք, եկել ենք ու նստել ենք։ Շփվում ենք, բոլորս՝ լրատվականներում, բոլորի մոտ ինչ-որ անհասկանալի բան ա սկսվում հիմա, էս ի՞նչ ա, ու, չգիտես ինչի, բոլորը սպասում էին, որ հեսա կվերջանա։ Մոտավորապես ինձ թվում ա, մաքսիմում էն ինչ կլիներ, չորս օր կլիներ, որովհետեւ իմ գիտակից տարիքում, ես պատերազմ ասվածը տեսել եմ էն 16 թվականի Քառօրյա պատերազմը։ Դրա համար երևի ուղեղումս,մեծ մասամբ իմ տարիքայինների ուղեղում, որ դա տևելու ա չորսից հինգ օր էլի, պատերազմը դա ա։

Ու,երբ արդեն ամսի 2-ն էր, ես հասկացա, որ չի վերջանում։

Մի օր իմ ֆիլմի պրոդյուսերն առավոտյան ինձ զանգեց, խոսալու ընթացքում ասեցի` բայց ուզում եմ գնամ նկարեմ։ Ու ինքը ասեց ինձ՝ ես քեզ ուզում էի առաջարկեի, բայց ինքս չէի առաջարկի էլի քեզ՝ գնա՞ս պատերազմ նկարես, բայց, որ դու առաջարկեցիր, գնա, լավ միտք ա։

Դե, նկարելու համար լիքը բան ա պետք, գումար, տեխնիկա և այլն, ու պլյուս դրան, որ առանձին ես չէի կարողանում տեխնիկա վարձեի։ էդ ժամանակ ոչ մեկի չէիր գտնի տեխնիկա ուղղակի, դա էլ էր մի տարօրինակ ինչ-որ պահ իմ համար։ Չէին վստահում։ Եթե ասում էի՝ պետք է գնամ Արցախում նկարեմ, վախենում էին։ Այ նման բաները, որոնք որ գիտես, որ էդպես պետք է լինի, երբ տեսնում ու զգում ես, էդ ամեն ինչը ավելի իրական ա դառնում։ Չգիտեմ, ինչ-որ գիտես, որ պատերազմ ա, բայց դե չես հավատում, չես զգում։ Զգո՛ւմ ես, բայց չես շոշափում, չգիտեմ։ Ու էդպես գնացի, գնացի նկարելու։

Մենակ չէի ուզում գնայի, օպերատոր էի ուզում անպայման տանեի, որովհետև հա՛մ ուղղակի շատ վախենում էի, թե ուր էի գնում, հա՛մ մամաս էր անհանգստանում։ Ասում էր՝ խնդրում եմ, կլինի՞ գոնե մենակ չգնաս։ Նախ «կլինի չգնասը» հասկացավ, որ անհնար ա, էդ օրը երևի շատ տխուր էր։ Ու ես գտել եմ մի հատ օպերատոր, ում չեմ ճանաչում, ինձ խորհուրդ են տվել, ու մի վարորդ, ում էլի չեմ ճանաչում։ Դե, հեշտ կլիներ, որ մենք մեքենայով, վարորդով գնայինք։ Ու նստում ենք, առավոտյան հինգն ա, պետք ա հինգին շարժվենք։ Ես տանը արդեն հավաքվել եմ, տան անդամները բոլորը արթնացել ու նայում են ինձ՝ ոնց որ ես գնում եմ պատերազմ։ Ինչքան էլ ես բացատրում եմ, ասում եմ՝ ես Ստեփանակերտում եմ լինելու, էնտեղ վաբշե մեդիա կենտրոն կա, մեծ սըփորթ կա, հա, հանգիստ եղեք, լրատվականները գնում-գալիս են: Փորձում եմ հանգստացնեմ, բայց ես էլ չեմ հասկանում՝ ուր եմ գնում էլի։ Ու իրականում ինձ թվում էր՝ Ստեփանակերտը նույն ձև ա լինելու ոնց որ, օրինակ, Երևանում։

Առավոտյան հինգին դուրս եմ գալիս տանից։ Մութ ա, եկել են ինձ էլ վերցնեն ու գնան։ Մեր տան բակում ինչ-որ անծանոթ տղայի սիլուետ ա, չեմ ճանաչում, սկի դեմքը չեմ տեսել, բարևում ենք․ —օպերատոր—, —Սիլվա—։ Նստում ենք, վարորդն ա, ում էլի չեմ տեսել։ Ճանապարհին լույսը բացվում ա, մի տեղ կանգնում ենք սուրճ խմելու, էդտեղ մի հատ էլ ենք ծանոթանում, որովհետև իրար դեմքով դեռ չէինք տեսել։ Երեքս էլ իրականում վախեցած էինք, չգիտեինք՝ ուր ենք գնում։

Էդպես ստացվեց, որ վարորդը, օրինակ, չէր ծառայել, ինքը շատ-շատ վախեցավ։ Հետագայում, արդեն նկարահանումների ժամանակ պարզվեց, որ դա խանգարեց, որը էլի անսպասելի էր։ Նույնը՝ օպերատորը։ Նույնը՝ ես, օրինակ, լիքը բաներ եղավ, զուտ վախի պատճառով, որ մենք եղել ա, հետ ենք եկել, հետ ենք գնացել, որովհետև շատ ենք վախեցել։ Վախեցել ենք, ուղղակի հետ փախել ենք, հետո եկել եմ․․․ Փախնել ասվածը, հենց փախնել եմ ուզում ասել, որովհետև փախնում էինք իրականում։ Ու ըտեղ ես հասկացա, թե ինչքան, իրոք, ուժեղ պետք ա լինես դու պատերազմի ժամանակ, լինես ըտեղ, էլ չեմ ասում՝ կռվես, դա չեմ պատկերացնում։ Հետագայում արդեն պատկերացրեցի, որ մի քիչ ավելի ադրենալինն ա, ուրիշ բան չկա։

Որոշել էի, որ նկարելու եմ նկուղները, թե մարդիկ ինչպես են ապրում նկուղներում։ Ու որոշեցի, որ ուրիշ ոչ մի բան չեմ նկարի, որ հանկարծ չշեղվեմ թեմայից։ Բայց շատ-շատ բան կար էլի նկարելու, շա՜տ։

Մենք գնում ենք, մտնում ենք հենց առաջին պատահած նկուղը, ես, առանց իմանալու էդտեղ մարդ կա, թե չկա։ Կանգնում ենք ինչ-որ շենքի մոտ, հանգիստ դուրս ենք գալիս ու մտնում ենք ապաստարան։ Պատերը սպիտակ են։ Ու էդ մասին ինձ էլի ապաստարանում պատմեցին։ Ասում են՝ վոբշեմ, իննսունականների պատերազմից հետո, ամեն ինչ վերջացավ, բարձրացանք արդեն տուն, պատերազմը արդեն վերջացավ, մենք պատերը նա վսյակի սպիտակ ներկեցինք, որովհետև շատ ահավոր էր էլի մութը, անցած պատերազմի ժամանակ էդ մռայլ տեղում նստել։ Ասում ա՝ հիմա գոնե սպիտակ ա, մի քիչ ավելի լուսավոր ա, մի քիչ ավելի հարմար ա էլի։ Ու որ մտա միանգամից ոնց որ սենց բան եղա, որ մարդիկ ունեին էնտեղ հարմարություններ։ Իրանք արդեն պատրաստ էին, իրանք միշտ պատրաստ էին։ Ու ես հասկացա, թե ինչքան մոտ ա առաջինը դա մեզ, ես մի քանի ժամում մեքենայով եկա, եկա մի իրականություն, որտեղ մարդիկ ամեն դեպքում նկուղների պատերը սպիտակ են ներկում։ Փեչը կա՝ նավսյակի, որ լույսը անջատեն, դոշակները կա, բոլորը գիտեն՝ ով, ում, որ սենյակ պետք ա մտնի։

Նախ, առաջինը մտածեցի՝ ինչ հիմար ենք մենք Երևանում ապրող մարդիկ՝ մեծ մասամբ, որ չեն հասկանում, թե ինչքան վտանգավոր ա Հայաստանում, ինչքան պետք ա զգույշ ու ինքդ էլ պատրաստվես դրան, որովհետև շատ մոտ ա Արցախը, շա՜տ։ Ու առաջինը երևի այ էդ եկավ։ Ինչ-որ տեղ զգացի պատերազմը, որ ես էլ եմ էդ մարդկանց հետ, մենք նույն լեզվով ենք խոսում։ էս ինչը որ ասում եմ, ինչը որ խոսում եմ, էդ էն ա, ինչը մեծ տարիքի մարդիկ բոլորը ասում են՝ հա՛, տենց ա, դու առաջին անգամ ես զգում ուղղակի պատերազմը, նույնը մենք ենք զգացել, օրինակ, իննսունականներին, դու էդ չես զգացել, հիմա ես զգում։

Ու տեսա էդ մարդկանց՝ մեծ մասը կանայք էին պադվալներում, կային տղամարդիկ։ Ու միանգամից ես շատ սենց մտա, իրանք կարողացան ինձ գցել ավելի շատ իրանց աուրայի մեջ, որ՝ դե, սպասի, հեսա մի քիչ մնում ենք էս պադվալում ու վսյո, հաղթում ենք պրծնի, էլ էս վերջին պատերազմը պետք ա լինի։ Բոլորի մոտ այ էդ տրամադրությունն էր շատ ուժեղ, ու այ էդ միանգամից վերցրեց էներգիայով ինձ։ Ու սկսեցի նկարել, իրանց հետ շփվել, ո՛չ ինտերվյու էի անում, ո՛չ էլ, ուղղակի օպերատորը նկարում էր, ես շփվում էի, մտնում էի մի սենյակից մյուսը, մինչև էն աստիճան, որ պայմանավորվում ենք, որ կգնանք, երեկոյան ժամը իննին մեկ էլ կգանք։ Որ երեխաները պառկում են քնելու, ասում են, որ իրանք հեքիաթ են կարդում, ասեցի՝ ուզում եմ էդ նկարեմ։ Ասեցին՝ դե, իննին արի՝ կնկարես։ Ասեցի՝ լավ։

Ժամը ութին մեկ էլ սկսեցին քաղաքին ուժեղ խփել։ Էդ առաջին գիշերն ա, ու ես առաջին անգամ վաբշե լսեցի նման բարձր ձայն։ Չէի պատկերացնում՝ ինչքան բարձր կարա լինի ու էդտեղից, երևի, սկսեցի արդեն վախենալ, հասկանալ ռեալ էս ուր եմ։ Միանգամից նկուղի տրամադրությունն էլ էր փոխվում։ Շատ հետաքրքիր էր, որ հենց սկսեցին ռմբակոծել, միանգամից՝ նկուղներում պանիկա։ Պանիկա չէր, բայց շատ ուժեղ վախ էր մտնում,ու ոչ մեկ ոչ մեկի հետ չէր խոսում էդ ժամանակ, լուռ սպասում էին, ուշադիր, ոնց որ լսեին՝ որտեղ ա ընկնում, ինչ ա լինում։ Հենց վերջանում էր, սաղ շունչ էին քաշում ու անցնում էին առօրյա, չգիտեմ, ֆեյսբուքում մտնեին տեսնեին՝ ինչ նորություններ կա, կոֆե խմեն, ինչ-որ մի բան անեն, զբաղվեն էլի ու անընդհատ մտածեին, որ՝ վսյո, վսյո։ Ու ամեն ռմբակոծության ավարտին մտածում ես, որ վսյո, պրծավ պատերազմը։

Մի քիչ բարդ ա ավելի մանրամասն պատմել՝ ինչ եմ զգացել։ Ֆիլմն էլ ես որոշեցի անեմ, այ, ես էլ չուզեցի էդ լացը թողնեմ, ու ես ֆիլմում պատերազմից ոչ մի կադր չեմ [ներառել], ոչ մի պայթյուն չկա, ոչ մի լացող մարդ չկա, բայց շատ եմ տեսել, շատ-շատ եմ տեսել, բայց չկա։ Անգամ, մեծ մասամբ չեմ էլ նկարել։ Որ տեսնում էի, որ լացում են, էդ բոլոր պրոֆեսիոնալիզի բաներից դուրս ա, բայց չէի կարողանում նկարեի։ Պրոֆեսիոնալ չեմ ես էդքան, փորձ չունեմ իրականում, եթե փորձ ունենայի, ես կնկարեի, ու ճիշտ էր դա, միանշանակ ճիշտ էր նկարելը։

Երևի ավելի շատ էդտեղ փորձ ձեռք բերեցի։ Հիմա ինձ թվում ա՝ լրիվ ուրիշ ձև կնկարեմ, ոչ թե, պատերազմն էլ, ու սուտ կլինի ասել, որ չեմ ուզում նկարեմ, ուզում եմ նկարեմ։ Իհարկե, կուզեի մեր պատերազմը չնկարեի, ու կուզեի, որ պատերազմը իրականում էդքան ցավալի չլիներ, բայց ուզում եմ, գիտակցելով, թե ինչքան վատ եմ ես լինելու, ես մեկ ա ուզում եմ էլի նկարեմ։

Գնում ես էն մտքով, որ դու կարող ես մահանալ էլի։ Ո՞նց։ էդ մահի բանը ինձ թվում ա միայն հաղթում ա էդ ադրենալինի էն լեվըլը, որը դու ստանում ես, ինչ-որ կախվածություն ես ունենում, ուզում ես անընդհատ դա զգաս, անհասկանալի ձևով զգաս։ Հետո սովորական, առօրյա ապրելաձևը քո համար ձանձրալի ա։ Ձանձրալի՞։ Սխալ բառեր եմ օգտագործում, բայց իմաստային ինձ թվում ա հասկանում են, ինչ [նկատի ունեմ]։ Այ էդ էր ամենան, որ ես ֆիլմով էլ էի ուզում դա ցույց տալ, բայց շատ, իհարկե, չէի կարող դրա վրա կենտրոնանալ, քանի որ էդ էլի կփոխեր բուն իդեան ու կտաներ ավելի պատերազմի պրոպագանդայի, որը ես իհարկե չեմ ուզում։ Դա չի ասածս, կուզեմ կյանքում էլ չզգամ էն ինչը զգացել եմ, բայց եթե լինի, բաց չեմ թողնի էլի զգալու հնարավորությունը։

Ամբողջ ընթացքում ես գրեթե էնտեղ եմ եղել, բայց գնացել-եկել եմ։ Երկու անգամ եմ եղել օպերատորի հետ, մնացածը արդեն մենակ էի։ Մեծ մասամբ էնտեղ եմ եղել, ամեն շաբաթվա մեջ մի քանի օր էնտեղ եղել եմ հաստատ, բայց շատ հաճախ գնացել-եկել եմ։ Էդ արդեն տեխնիկայից էր, որ չէի կարողանում գտնել, մի քիչ մեկից վերցնում էի, պետք ա դա հետ տանեի, ձև չունեի։

Քնում էին պարտադիր նկուղում։ Լինում էր, որ բարձրանում էին տուն, ինչ-որ լվացք էին անում կամ, չգիտեմ, արագ-արագ ինչ-որ ամաններ էին լվանում կամ ինչ-որ շոր էին փոխում կամ լողանում էին, հետ էին իջնում, բայց էդ շատ արագ պետք ա անեին։ Օրվա ընթացքում, սկզբից՝ հիմնականում ամեն օր, հետո՝ երկու օրը մեկ կարող էր գալ, գալիս էր սնունդ բերող մեքենան։ Մեքենան շրջում էր, ու ես, օրինակ, նկարելուց էդ սնունդ բերող մեքենայի հետ էլ եմ շրջել։ Մարդիկ իրար մեջ ասում էին, որ մեքենան գալու ա, ժամերն էլ արդեն իրանք գիտեին։ Դուրս էին գալիս, արագ սնունդ էին վերցնում, կամ սնունդ բերողները բերում էին ներս՝ կախված արդեն ինչ աստիճանի ռմբակոծություն էր կամ չէր, կամ, չգիտեմ, երբ էր վերջին ռմբակոծությունը եղել։ Ինչ-որ հաշվարկներ կար՝ երկու ժամ ա չեն խփել, վախտն ա։ Մի օր մի քիչ չեն խփում՝ հեսա մի բան լինելու ա։ Մի քիչ երկար հանգիստ էր, էդ արդեն սկսում էիր շատ լարվել, ուրեմն ուժեղ ա լինելու, չգիտեմ, շատ են լինելու։ Ու միշտ տենց էր լինում։ Գնում էին, վերցնում էին ապրանքները, գալիս էին ու սկսում, ինչ-որ բան էին պատրաստում ու ուտում։ Դե, երեխեք կային սկզբից, երեխեքին էին զբաղացնում։ Հետո մեծ մասը շատ շուտ երեխեքին ճանապարհեցին, մնացին կանայք։ Հետո ժամանակի ընթացքում արդեն մեծ՝ տարիքով մեծ տղամարդիկ սկսեցին ճանապարհել կանանց նաև, ու արդեն մնացել էին տղամարդիկ երևի վերջին մեկ ամիսը, մի քիչ ավել,հա էլի, տղամարդիկ էին միայն նկուղներում։ Իսկ էդ ժամանակ, դե, ի՞նչ պետք ա անես, շատ հաճախ խմում էին ուղղակի, ռադիոյով լսում էին՝ ինչ ա կատարվում։ Ու շատ լավ զգացվում էր էլի, սեղաններ ունեի նկարած, երբ որ կանայք նկուղներում էին, ինչ-որ թեյ էր, վազայով միրգ էր դրած, կոֆե-սուրճ։ Հետո, երբ մնացին արդեն տղամարդիկ արդեն՝ օղու շիշ էր, ինչ-որ ամանի մեջ մի քանի բանջարեղեն ու պանիր ու վսյո երևի։ Ու էդ էլ էր էլի փոխվում, դե, ինչ ա կատարվում առհասարակ։

Լիքը բան շատ լավ կորդինացվում էր, ինչը չէի սպասում, բայց տենց էր թե՛ նկարողների համար, թե՛ իմ համար՝ որպես ռեժիսոր։ Ես գնացել եմ, նկարում եմ, կար ինֆոցենտր, ով զբաղվում էր էդ ամեն ինչով, իրենք ամեն ձև դասավորում էին, ասում էին՝ թե ստեղ հիմա պետք չի էսինչը նկարել, հիմա պետք ա։ Օրինակ, մի անգամ մեկը ինձ մոտիկացավ ասեց՝ կուզե՞ս գնաս Շուշին նկարես։ Որովհետև, չգիտենք՝ կարող ե՞ս, թե՞՝ չէ։ Ու գնացի։ Արագ մի հատ փոքր մեքենայով հավաքվեցինք գնացինք, մի հատ պտտվեցինք, արագ, հետ իջանք, չէինք կարող երկար մնալ, որովհետև շատ վտանգավոր էր։

Էդ մեքենաներն էին, որ սնունդն էին բերում։ ԱԻՆ-ի մարզադահլիճում ամբողջությամբ սնունդ էր լցված։ Ամեն օր, չնայած, որ վտանգավոր էր, ԱԻՆ-ի շենքն էր ինքը, կարող էին էլի իրան թիրախավորել, հսկայական ուտելիք էր լցրած, ու ամեն օր էնտեղ մարդիկ ուտելիք էին բարձում մեքենաները ու հստակ գրաֆիկով շարժվում՝ իրար հետ կապի մեջ, որ բոլորը ունենան սնունդ, ինչը, հա, ոգևորիչ էր։ Մտածում ես՝ էդ ամեն ինչի շնորհիվ էլ էր, որ մտածում էիր՝ ամեն ինչ ֆանտաստիկ ա մեր մոտ, էս վերջինն ա լինելու։

Մի նկուղ գնացինք, էդ ժամանակ արդեն շատ վտանգավոր էր, ու առանց ԱԻՆ-ի չէիր կարող տեղաշարժվել՝ անգամ քաղաքում։ Ես խնդրել էի, որ ԱԻՆ-ից ինչ-որ մարդ իմ հետ գար երեկոյան գնայինք նկուղներով էլի պտտվեինք։ Էդ ժամանակ էլ մեքենա չունեինք, ու օպերատորը իմ հետ էր, ու պետք ա գնայինք պտտվեինք, բայց ոտքով, դե, չէինք կարող, ու համ ԱԻՆ-ի մեքենայից էինք օգտվում։ Ու մեզ տարան իրենց ծանոթ ինչ-որ նկուղ, որտեղ ասում էին մի հատ մարդ կա, ինքը շատ հայտնի մարդ ա Ստեփանակերտում, ինքը դասատու ա եղել, թե դասախոս, չեմ հիշում, շատ հայտնի մարդ ա, իրան բոլորը սիրում են ու վախում, գնանք իրա մոտ։ Գնանք։

Գնում ենք, մի հատ շատ էներգիչնի պապիկ ա, երևի մի յոթանասունհինգ տարեկան։ Մտնում ենք, միանգամից սկսում ա՝ ինչ-որ տնական գինի ա բերում, էնտեղ լոբի են սարքում, կանաչ լոբի՝ ձվով, նկուղում։ Էդ իրականում մենք էլ հաճույքով կերանք, վաղուց չէինք կերել։ Ու սենց սկսում ենք խմել։ Լավ խմում ենք էդ տնական գինին, չէ, կներեք, օղի էինք խմում ներքևը։ Հետո, դե վսյո, էնտեղ ԱԻՆ-ը արդեն նայում ա մեզ։ Ես ու օպերատորը։ Ինձ հետաքրքիր ա, ես ձայնագրում եմ, բաներ եմ վերցնում, խոսում եմ իրանց հետ, շփվում ենք, օպերատորը նկարում ա, բայց համ էլ պետք ա խմենք։ Չխմեինք՝ մեր վրա ջղայնանում էր՝ խմե՛ք։ Բայց արդեն շատ ժամանակ էր անցել, ու շատ հեշտ ադապտացվել էինք էդ ապրելաձևին։

ԱԻՆ-ը մեզ ասում ա՝ ուշ ա, հիմա շուտ ձեզ տանեմ հետ, (ինֆոկենտրոնում էինք մնում մենք): Ասում ա՝ շուտ ձեզ պետք ա տանեմ, վտանգավոր ա, հեսա ավելի շատ են խփելու։ էս մեր ձյաձյան ասում էր՝ ա դե նստեք, ո՞ւր եք վռազում: Էս մարդիկ ասում էին՝ չէ, պիտի գնանք։ Ես էլ, դե, պիտի ԱԻՆ-ը ինչ ասի, իրանց լսեմ, մի քիչ էլ էի համոզում։ Լավ, լավ, մի քիչ էլ։ Լավ դե, գնացեք։ Ու դուրս գալուց՝ սպասեք, ձեզ մի քիչ գինի տամ։ Մենք՝ չէ։ Ո՞նց, իմ սարքած գինին ա, պիտի մի քիչ տամ, ձև չունեք։ Բարձրանում ենք պադեզդ։ Ասում ա՝ դիմացն ա, գարաժում ա էլի։ Ուզում ենք դուրս գանք, դրոն ա, դրոնի ձեն ենք լսում։ Ասում ա՝ չէ, չէնք կարող, հիմա պադեզդում սպասենք։ Դե, մի քիչ լարվում են, բայց խմած ենք, լարվածությունը կոտրվել ա, ճիշտն ասած, բոլորով խմած կանգնած ենք։ ԱԻՆ-ի երկու աշխատողները նայում են մեզ ու փորձում են մեզ համ․․․ Ու շատ ուրախ տրամադրություն ա կանգնած ու հումորներ ա գնում։ Ես էդ հետո [հասկացա]։ Էդ ժամանակ իմ համար շատ սովորական էր, ծիծաղում են, բան, բայց չէինք [գիտակցում]։ Գիտեինք, որ դրոն կա, չի կարելի դուրս գալ, դե, հասկանում էինք՝ ինչի և այլն, բայց չես մտածում, չես խորանում։ Համոզում ա ԱԻՆ-ի աշխատողին, որ՝ գնա էն գինին բեր։ Ասում ա՝ ձյաձ, չեմ կարա, դրոն ա։ Գնա բեր։ Գնում ա, դուռը բացում ա ու մի հատ մեծ կանեստրով գինի ա բերում։ Ունեինք մի հատ բաժակ։ Լցնում ա, էդ մի բաժակը, ստիպում ա, որ ամեն մեկը [խմի] մի ամբողջ բաժակ։ Ու գինի չէր, մաճառ էր, քաղցրոտ էր։ Մի խոսքով, ստիպում ա բոլորս խմում ենք մի-մի բաժակ, ու նոր՝ ըհը, դրոնը գնաց, գնացի՛նք։ Մեզ պիտի տանեն հետ։

Էդ ժամանակ Ստեփանակերտում, որ մենք ներքևում էինք, առանձնապես չէինք լսել, էդ մի նկուղը շատ ավելի, մի քիչ ավելի խորն էր, մի քանի անգամ խփել էին քաղաքին։ Էդ էն օրն էր, որ Գերմանիայից, թե որտեղից, ինչ-որ դեսպաններ էին եկել Ստեփանակերտ գնահատեին իրավիճակը։ Մենք մտնում ենք ինֆոկենտրոն՝ ես, օպերատորը ու ԱԻՆ-ի երկու աշխատողները։ Մտնում ենք ինֆոկենտրոն, որ՝ ըհը, լավ, վսյո քնենք հեսա, առավոտյան զարթնենք նկարելու։ Մոտենում ա մեր ծանոթներից մեկը, ասում ա՝ եկեք էս աթոռների մոտ նստեք, ասուլիս պետք ա լինի։ Ի՞նչ ասուլիս։ Ու էդ պահին գալիս են։ Մենք՝ խմած։ Չէինք կարող չխմել իրականում, մի քիչ մնում ես, ադապտացվում ես էդ սիտուացիային։ Բավականին լավ ա տրամադրություններս, էսօր իրականում քիչ են խփել, դրա համար ավելի լավ ա։ Ու գալիս են չորս գերմանացի ինչ-որ դեսպաններ՝ թեթև [հագնված], կոստյումով չէին, բայց ինչ-որ սառոչկով-մառոչկայով էին, սփրթնա՛ծ, այ սենց մտնում են ինֆոկենտրոն, նայում են մեզ, նայում են շուրջները՝ սաղ խմած են։ Մտնում են, դե, հոտը գալիս ա վյսո տակի։ Ու էս դեսպանները չգիտեն՝ ինչ խոսան, մանթո են ընկել, չգիտեն՝ ինչ անեն։ Էդտեղ լրագրողներ կային, որ հա գրում էին։ Մի քանի լրագրողներ հասկացան, որ՝ ի՞նչ պիտի ասեն։ Պիտի ասեն՝ հը, էս ի՞նչ ա կատարվում, ստեղ պատերազմ ա, ու մենք էդ մասին գրենք տա՞նք։ Հոգնեցինք, մեզ էդ պետք չի էլի։ Սաղ արդեն էն վիճակում են, որ փոփոխություն ա պետք։ Էդ ձեր՝ գաք, նայեք՝ վա՛յ, պատերազմ ա։ Բա է՛դ էնք ասում։ էդ օրն ա իմ մոտ շատ լավ տպավորվել, որովհետև սենց բոլորս [միասնական էինք]։ Օտար մարդիկ էին եկել, ու բոլորիս ուշադրությունը իրանք էին։ Եկել եք՝ լա՛վ, ի՞նչ եք անելու։ Մի տեսակ արդեն երևի թե ջղայնացած էինք, կոտրված էինք։ Ամեն օրվա էդ մարդկանց անունները կարդալուց բան ես էլի լինում, ծանոթ անուն կգտնե՞ս, թե չէ՞։ Արդեն մենակ էդ ես մտածում, չես մտածում՝ ե՞րբ ա ավարտվելու, ի՞նչ ա լինելու։ Ու էդ վիճակում եկել են իրա՞նք։

Ու մեկ էլ մի անգամ գալիս են, շատ, արդեն իրոք շա՜տ վատ վիճակում ենք մենք, ու գիտակցում ենք դա, գալիս են Վիեննայից, թե՞ որտեղից, ու ստիպում են էդ ինֆոկենտրոնում դիմակ դնել ու ալկոգել օգտագործել, որովհեև կովիդ ա։ Դուք չէիք պատկերացնի ամեն մեկին, որ էդ դիմակը տալիս են՝ էնտեղ օպերատոր ա եկել առաջնագծից նոր նկարած ինչ-որ բանով, սենց նստած, ուզում ա [գործ անի], ու դիմակ են տալիս։ Սաղս, դե, մեծ մասամբ գետնին էինք նստում, չարջի բանի համար։ Սենց դնում ա, քոփի ա անում, ինչ ա անում, մեկ էլ՝ այ սենց դիմակ ա տալի։ Ա՜յ է՛ս հայացքները, ամեն մեկը՝ ինչի՞ եք էս դիմակը բերել։ Իմ համար մեկ էլ էդ դեպքն էր շատ իրականում աբսուրդ, ու բոլորը ոնց որ նույն բանը մտածեին էլի էդ ժամանակ՝ ո՞վ ա իրանց թողել։

Էդ հումորային բաները։ Բայց իրականում շատ ավելի ուրախ ու թեթև էր էնտեղ, քան էստեղ՝ Երևանում։ Օրինակ, մի անգամ մեքենայով գնում ենք, նկարում ենք։ Ես եմ, օպերատորն ա, մի հատ կամավոր տղա ունենք Արցախից, ով մեզ անընդհատ օգնում էր, հենց բռնացնում էինք իրան, մեր հետ տանում էինք նկարելու, որովհետև փողոցները գիտեր, արագ-արագ դուրս էինք գալիս մեր ուզած տեղը, ու վարորդը։ Քշում ենք, ու տագնապ ա միացել, պետք ա արագ մի տեղ մտնենք։ Էս տղան եկել ա սենց առաջ, հետևն ենք նստած, եկել ա էս վարորդի կողքը ու ասում ա՝ ստեղից աջ, ստեղից ձախ, որ արագ-արագ մտնենք գոնե ինչ-որ ծածկվող տեղ։ Ու սենց գալիս ա՝ այ ստեղից ձախ։ Էդ պահին վարորդն ասում ա՝ բայց փողոցը միակողմանի ա։ Էս տղեն սենց հետ եկավ՝ էդ դու լու՞րջ ես ասում, տագնա՛պ ա։

Դե, իրականում, իմ մոտ շատ-շատ, լիքը բաներ բլոկ ա եղել էմոցիոնալ։ Դե, չեմ էլ ուզում խոսամ։ Ինձ թվում ա՝ բոլորն էլ, շատերն էլ զգացել էն էդ՝ ինչը ես։

Վերջում արդեն բոլորին ամեն օր տեսնում էիր, ինչ-որ ռեժիմ ունեինք, օրինակ, թե ով ա կոֆե դնելու։ Ինչ-որ մի շատ լավ նադուվնոյ մատրաս կար, մի հատ էր, մնացածը բոլորը պռոստո կովրիկներ էր ու քնապարկ, տենց էինք քնում։ Սենց մեծ զալ էր։ Ես անընդհատ համոզում էի, ասում էի՝ էսօր տուր ինձ։ Չէ, որ ես քեզ էսօր տամ, հետո սաղ ուզելու էին, սա որոշված ա ի սկզբանե, ես բոլորիդ ասել եմ, որ սրա վրա մենակ ես եմ քնում։ Ու մի օր տենց ինչ-որ գրազ եկանք, որ ինքը կրվեց, որ պետք ա նադուվնոյ մատրասը տար հաջորդ գիշեր, ու պատերազմը վերջացավ, չտվեց։

Մնացի։ Մնացի նկարեցի ու երևի մի երկու-երեք օր մնացի մինչև, չէ, մինչև, չեմ հիշում արդեն, ճիշտն ասած ամսաթիվը երբ էր, որ պետք ա էդ օրը գիշերը տասներկուսին բոլորը գնային, մինչև էդ օրը մնացի։

Բայց ամեն անգամ նույն ձև վախենում ես։ Չգիտեմ՝ ինչքանով նույն ձև, հա, երևի կարող ա մի քիչ չնչին ավելի թեթև, քան առաջին անգամ, բնականաբար։ Օրինակ, առաջին անգամ կարող եմ նկարել․պրստո բաց բալկոն էր, մենք մի հատ տանն էինք ապրում, տուն էին մեզ տվել, որտեղ կարող էինք ապրել։ Բալկոնը ամբողջությամբ լուսավորվեց։ Գիշեր էր, ու ինձ թվաց վարորդն ա էլի։ Ամբողջ օրը ինքը սաղ թարս էր արել՝ էսինչը չէր կարելի, ինքը անում էր, սխալ էր անում։ Ու ինձ թվաց վարորդն ա տան լույսը վառել, որովհետև մեզ ասել էին, որ երեկոյան մութը ընկնում ա, ոչ մի լույս չի կարելի վառել, միայն թիվիի լույսը վառեք ու վսյո։ Ու ամբողջ բալկոնը լուսավորվեց։ Ու էդ միլիակնթարթը, որ ես ուզում էի վարորդին ասեի՝ լույսը անջատի, գմփոցը լսվեց։ Սենց նայեցի վերև, երկնքում վառվող երկաթների սիլուետներ էր, կրակ էր, դե, չընկավ, մինչև գետնին հասնելը հասցրեցին խփել։ Ու սենց ամբողջությամբ բացվեց դիմացս։ Ես մի վայրկյան կանգնեցի, նոր արդեն օպերատորը, միանգամից՝ Սիլվա՛։ Նոր՝ ձայնը։ Հետո արդեն ընդեղ հըլը չեմ ջոկում՝ ինչ ա կատարվում, ու մի հատ է՛լ գմփոց։ Այ էդ՝ հա՛, շատ վախենալու էր։ Տենց է՛լ չեմ զգացել, դա առաջին անգամ էր, բայց էդ նաև շատ վտանգավոր էր, որովհետև շատ մոտ էր մեզ, երեքհարյուր մետր շատ մոտ ա էդ չափի բոմբի համար։

Դրանից հետո արդեն վախում ես էլի, անընդհատ տագնապի ձայնը սենց բան էր, պռոստը ուզում ես էլ երբեք էդ ձենը չլսեիր։ Բայց ամեն անգամ, երբ տագնապը միանում էր, տագնապ էր սկսվում քո մոտ։ Բայց սովորելու վրա ա՝ միանշանակ։ Ու ֆիլմումս մի հատ կին ասում ա՝ հետաքրքիր մարդ ա էլի մարդ արարածը, ամեն ինչին կարողանում ա ադապտացվի, ամեն ինչին։

Կար՝ օրվա մեջ, կար, որ ամբողջ օրը կարար տագնապի ձայնը չլիներ։ Եղել ա, իմ ընդեղ եղած ժամանակ ընդամենը մի անգամ ա եղել, որ երկու օր իրար վրա տագնապ չի եղել,ու քաղաքին չեն խփել։ Կողքերից, իհարկե, լսվում էր կողքի քաղաքների տագնապի ձայնը, ու մի քիչ ավելի մոտ կարող ա լիներ ինչ-որ պայթյունի ձայն, բայց երկու օր ա՝ ընդհանուր, որ ոչ մի բան չի եղել։

Էդ երկու օրն էլ էր շատ հետաքրքիր։ Առաջին օրը ոչ մի բան չեղավ, երկրորդ օրը շուխուռ ընկավ, որ շուկայում շաուրմա կա։ Սաղ՝ ով կար չկար, արագ շաուրմա են սարքում էլի, ով կար չկար վազում էր շուկա, դե, ինչ-որ բան էիր ուզում ուտեիր։ Ու մենք էլ հասանք շուկա, մեզ ասեցին՝ շաուրման պրծել ա, բայց մի հատ կին էր, ասեց` (չորս հոգի էինք՝ երկուսը լրատվականից, մեկը՝ օպերատորս էր), այ որ դուք եկել եք, այ էս աղջկա խաթեր, լավ, եկեք, սուպ ունեմ, ձեզ սուպ տամ: Սո՜ւպ։ Դե, ինչքան ժամանակ չէինք կերել, ու ես էդտեղ առաջին անգամ միս կերա, որովհետև մի տասը-տասնմեկ տարի միս չէի ուտում, ու ինձ բերեցին սուպ, որը ջուր էր ու մսի կտոր, ուրիշ բան չկար մեջը։ Դե, որ կշտանայիր, պիտի էդ միսը ուտել։ Սկսեցի էդ միսը հանգիստ ուտել, ու մամային sms գրեցի, ասի՝ մամ, ես միս եմ ուտում։

Էդ էր էլի իմ համար ադապտացվելու նաև մի հատ էլ ապացույց, որ ոնց մի վայրկյանում [փոխվում ես]։ Մի օր չեղավ՝ երկրորդ օրը, դե՛, եկեք արագ մի բան անենք, սկսենք ապրել։

Պատերազմից հետոն էր, որ զանգն էին հանում եկեղեցու, տանելու։ Ու էդ զանգը գցեցին երկու երկաթների վրա։ Ցեպով փաթաթեցին մեծ զանգը, գցեցին երկու հոգի՝ մեկը դիմացից, մեկը՝ հետևից, ուսներին, որ տանեն, ու զընգ-զընգ-զընգալով գնաց։ էդ հատվածը անհասկանալի կինոշնի էր։ Չգիտեմ՝ ոնց ասեմ, բայց մխվեց, որովհետև վսյո, տանում են, եկեղեցին հավաքում են։ Ու տենց զանգը տնգալով գնաց։

Չեմ կարող չասել, որ սենց ուղղակի մխվեց ուղեղումս, թե ոնց են տունը վառում։ Մեքենաներ էին կանգնած, որ պետք ա արդեն գնային։ Մեծ պռոպկա ա, էդ ամբողջ ճանապարհին հսկայական պռոպկա ա գոյացել, ու էդ պռոպկայի մեջ կանգնած ենք։ Կողքից՝ տներ, վառվող տներն են, ձայնը կրակի ու էդ ծուխը ու կրակը ինչ-որ տեղ հեռվում։ Մեկ էլ երևում ա, մեկ էլ մոտիկ տուն կա, ու դու էդ պռոպկայի մեջ սենց նստած ես ու գնում ես էլի, վյսո, պրծավ,․․․ Դրանից ավել խոցելի չես կարող քեզ զգալ, ոնց որ քեզ սպանած լինեն մինչև վերջ, չգիտեմ, շատ դատարկ ու տխուր էիր, հա՛մ տխուր էիր, հա՛մ նեղված էիր, հա՛մ ոնց որ երեխա լինեիր՝ ում նեղացրել էին, անարդար շատ, չգիտեմ, ամեն էմոցիան, որ սենց խղճուկ էիր քեզ զգում։

Հա, ու մի դրվագ, որը էլի մխվել ա այ տենց ուղեղումս։ Մի անգամ նորից հետ ենք գալիս, որ ինչ-որ КПП ա, իրա մոտով պիտի անցնենք, ու մի տղամարդ ա զինվորական շորերով: Ասում են՝ դու չես կարող դուրս գալ Արցախից, թե՞ չես կարող մտնել, դա չեմ հիշում։ Բայց էդ մարդը դուրս ա եկել մեքենայից, գոռում ա ոստիկանների, զինվորականների վրա, հանել ա շորերը՝ համարյա սաղ, ու գոռում ա, տռասայի վրա էս կողմ ա գնում, էն կողմ ա գնում։ Ու մի զինվորական շատ համբերատար, ամբողջ ընթացքում իրան հանգստացնում ա, բերում ա, մոտավորապես տասը րոպե էդ բանն էր կանգնած։ Էդ մարդը գոռում ա ինչ-որ։ Նայեցի, ինչ-որ տեղ էլ ջղայնանում ես էդ մարդու վրա արդեն, ասում ես՝ ինչքա՞ն կարելի ա։ Սենց սիտուացիա։ Էս ի՞նչ ա անում, ու էս կողքիս կանգնած զինվորականը ասեց՝ չէ, չէ, չէ։ Ասեց՝ չի կարելի տենց ասել, էս պատերազմի ժամանակ դու չգիտես՝ մարդը ինչ հոգեվիճակում ա, դու չգիտես՝ ինքը երեկ, օրինակ, ի՞նչ ա տեսել, կամ մի ժամ առաջ ի՞նչ ա տեսել։ Կարող ա նենց բան ա տեսել, որ իրան պետք ա նենց անել, որ էս շոկից դուրս գա, ինքը շոկի մեջ ա։ Ու էդ մարդու հանգստությունը, որ ինձ էր բացատրում, որ սենց պետք ա լինի էլի, նայի, ինչ ճիշտ ա։ Օրինակ, էն մյուս զինվորը՝ իրան․ հոգեբան ունենք, հեսա իրա հետ մի քիչ կաշխատեն։ Մարդիկ ոնց որ ամեն ինչի պատրաստ լինեին, չգիտեմ, բնականաբար, իրանք պիտի պատրաստ լինեին, զինվորականներ են և այլն, և այլն։ Բայց էդ ամեն ինչը իմ համար շատ, ոնց որ էն հայ տղամարդը, ում մենք գիտենք՝ փորով ոստիկանը, ինձ նենց բան ա ասում, որ ես չէի պատկերացնի, որ ինքը կարող ա ասի, նենց ա իրան պահում, որ էլի չէի պատկերացնի։ Ուրիշ սիտուացիայում նման սիտուացիայում կոնֆլիկտ կսկսեր, չէ՞, ոստիկանի ու մարդու միջև, չգիտեմ, «արա՛, շուտ արա նստի», բայց էդ հանգստությունը որ ես ընդեղ տեսա, ու էդ մարդը վիրավորում էր շատ վատ էդ զինվորներին։ Իրանց էդ հանգստությունը, է՛դ էր, որ ինձ ասին՝ չգիտես՝ ինչ ա տեսել։

Ու շատ սիրուն էր գիշերը, որ, դե, քաղաքի լույսերը չէին վառում, որ դրոնները չգտնեին քաղաքի տեղը։ Երկինքը նենց աստղազարդ էր, էնքան սիրուն էր, բայց երկինքը, դե, ամենավախենալու կետն էր էլի։ Ու էնքան սիրուն էր գիշերը։ Մեկ-մեկ դուրս էինք գալիս, երկինք էինք նայում մի րոպե, նաև ներս էինք գնում, որ վախենալու էր, չգիտես՝ ի՞նչ կարա գա ամեն վայրկյան։ Բայց շատ սիրուն էր, ոնց որ սարից նայեիր էլի, դե, քաղաքի լույսերը քողարկում են մի քիչ, ու որ չկան, քաղաքից ամբողջ երկինքը աստղեր էր․․․

english translation

Recorded in July, 2023

Silva Khnkanossyan

One of my close friends who was in the army at that time, used to call me in the evenings, around eleven. One day he calls me at five o'clock in the morning. Well, I was sleepy and didn't pick up, didn't realize something might have happened, if he had been calling at that hour.

I finally woke up around nine or ten... back then my mother, my brother, his wife and child, and myself, we were all living together... so, I wake up, there is a lot of noise in the house, mom starts talking to me angrily, almost shouting, ''You're still asleep, did you see what's happening?'' Then I hear the TV: loudly, on repeat, transmitting that there’s been an attack from all sides at once. The same text, repeated over and over, as if it were an advertisement. I still couldn’t make sense of what was happening, the chaos lasted for about two or three hours until I finally ''digested'' the news. I realized that mom started shouting at me, just because she was feeling very distressed, and had to let it out...

Then, well, I had to go to work. I was working at a bar at that time. My colleagues came too, but we didn’t open the bar, we couldn’t... We just sat there, frozen, all of us scrolling through the news on our phones. Everyone expected that this would end soon, maximum in four days. At my conscious age, I have only seen seen the so-called Four-Day War in 2016, that's probably why I and others of my age thought it wouldn’t last for more than four days.

On October 2nd I realized that this wasn’t going to end fast. My producer called me, and I told him I wanted to go to Artsakh and make a film. He told me he thought of it too, but was hesitant to ask me directly. You need a lot of things to make a film, money, equipment, etc, I couldn’t find it all by myself, without the help from my producer... It was very hard to find equipment, as soon as they heard I was going to Artsakh to film, no one wanted to rent out anything. They were afraid they wouldn’t get it back... it’s like... everything becomes more real... it's a war, but you still don't believe it, don't feel it, or don't fully comprehend it...

And so I went, I went to film.

I didn't want to go alone, I definitely wanted to take a cameraman with me, because I was afraid, and because my mom was worried. She said, ''Please, at least don't go alone...'' Well, she realized that it was impossible to tell me, "Don't go, period." Someone recommended a cameraman, whom I didn't know before that, and a driver, whom I didn't know either.

We left at five in the morning. My family were all looking at me extremely worried as if I was going to war, no matter how much I explained that I would be in Stepanakert [capital of Artsakh], there is a good media center there, a lot of support, the news outlets are coming in and out. But actually, I myself wasn’t quite understanding where I was going either. It seemed to me that Stepanakert would be the same way as, for example, Yerevan [capital of Armenia].

So I left at five in the morning, it was dark, the cameraman and the driver came to pick me up by car. Before that, we hadn’t even been properly introduced. On the way, we stopped somewhere to get coffee and properly said “hello” to each other face to face. All three of us were a bit scared, we didn't know where we were going. Later It turned out that the driver, for example, never served in the army. So he got quite scared during the filming, which didn’t help, so to speak... The cameraman also got scared, and actually I was scared too. Just because of this fear we ran away back to Yerevan a few times, then drove back. We were running away, that’s what it was, I want to be honest. That's when I realized how strong one has to be to stay there during the war, not to mention fight. However, later I realized that it’s the adrenaline suppressing fear, nothing else...
***
I had decided that I would film the basements [bomb shelters], and make a film about how people live in the basements during the war. I decided not to film anything else, so as not to accidentally deviate from the topic, but there was a lot, a lot more to film, a lot more...
When we arrived, we entered the first basement we came across. The walls were painted white. People in the shelter told me that after the war in the nineties when everything was over, they had painted the walls white just in case... because it was too depressing to hide there. For the first time, I fully realized how close Artsakh is to Armenia, it took me only a few hours to get to a reality where the walls of the basements were painted white, where there was a wood stove ready in case the electricity goes out, mattresses... everyone knew which room is theirs. And the first thing I thought was how stupid we people living in Yerevan are for the most part, we don't understand how dangerous it is in Armenia, and we need to be more careful, and more prepared...

This was probably my first full realization of war. I was talking about it with elder people there, and they all said that this was just the first time I see war, that’s why I feel like this. It felt the same for them in the 90s.

Most of the people in the basements were women, although there were some men too. Almost immediately, I was taken by the dominant mood there that the war is not going to last long, just a bit more and we’ll win, this will be the last one. The cameraman was filming, I was simply talking to people. I wasn’t taking formal interviews, just roaming from one room to another, and socializing. People told me at nine in the evening they tell a bedtime story to kids, we agreed to go back at nine o'clock to film it.

At eight in the evening, they [Azerbaijanis] started bombing the city heavily again, that was the first night we got there. I’ve never heard such a loud sound before. Never imagined it would be so loud. That probably was the first time I got scared, understanding where I really am. The mood in the basement was changing during the bombardments too... It wasn't panic, but maybe fear? People were suddenly silent, everyone was waiting quietly, listening to where the bomb explodes, trying to figure out what's happening. And when the bombings were over, everyone was taking a deep breath, people would go on Facebook to read the news, drink some coffee, do something else... And after each bombing you thought, that’s the last one...
It's a bit difficult to describe in more detail what I felt...
***
Regarding my film... I decided not to include tears and war scenes, there isn’t a single explosion in the film. There aren’t any crying people in the film, but I've seen that a lot. Most of the time, I didn’t film them. I know it doesn’t correspond to any professional standards, I know I should have filmed, but I just couldn’t bring myself to do it. I don’t have enough experience, and perhaps I’m not that professional. I gained a lot of experience while I was there, and I guess now I would’ve filmed it differently. Not necessarily the war... but that too. I would be lying if I said I wouldn’t want to film war anymore. Of course, I wouldn’t want it to be our war, and of course, I wish the war wouldn’t have been so painful, but even realizing how traumatic it would be for me, I would want to film war again. You go there and realize you might die... how?! This feeling is only overcome by the level of adrenaline you get there. You get addicted to that feeling in some strange way and want to feel it all the time. Later, the usual everyday way of life seems boring to you... Perhaps “boring” is not the correct word, but I think you understand what I’m saying. I don’t focus on that in the film, because I certainly didn’t want to make a war propaganda film (laughs)...
***
I've been there [in Artsakh] pretty much the whole time, going back and forth, twice with the cameraman, the rest on my own. I went back and forth very often because I had to always change equipment, I could only find equipment for a few days, then I had to take it back, and rent again. There was no other way...
***
Everyone [civilian population] always slept in the basements, sometimes they went up to the house during the daytime to do dishes, laundry, or quickly take a shower. The truck distributing food and water was doing rounds every day, and very often the workers delivering the food agreed to take me with them to film. People already knew the truck’s hours and were getting out to get food. Depending on how heavy the bombing was, sometimes the food was delivered into the basements.

In the basements, everyone was cooking, eating, there were children at first, so the grown-ups were also busy taking care of the kids. Most of them sent the children away [to Armenia] very soon though. The women stayed, then over time the older men sent women away too. So during the last month, there were only elderly men in the basements, and all day long they were listening to the news on the radio. The absence of women was especially evident when you looked at the tables, when women were there, there was always coffee, sweets, tea, fruits. After the women left, I saw mainly some cheese, vegetables, and some vodka on the tables.
***
I was surprised, but I should say that a lot of things were very well coordinated for me as a film director, and for the journalists that were there. The Artsakh Info Center was regulating everything. Once they asked me, “Would you like to go film in Shushi?” So I went quickly in a small car, but we couldn't stay long because it was very dangerous…

Then there was the State Service of Emergency Situations, coordinating the food delivery on trucks to the people in the basements. The trucks had a clear schedule, making sure everyone had food and water.

Once, when it was already very dangerous to be out in the city unaccompanied by the Emergency Service workers, I asked if they could go around with me and the cameraman in the evening to film. So the workers took us to see, as they said, a very famous man in Stepanakert, respected and feared by absolutely everyone in the city. He was either a school teacher or a University professor, I forgot which one.

So we went and met a very energetic man around seventy-five years old. He welcomed us right away and invited us to eat with them, they were making green beans with eggs. They were delicious, we hadn’t had homemade food in ages! He took out some homemade vodka, we were eating and drinking, our host would have been offended had we refused... I was talking, the cameraman was filming. Sometime later, the Emergency Situation workers started saying, “Ok we have to get back, it’s getting dangerous, and the bombings will intensify soon…” But our host kept saying, “No stay a bit more, what’s the hurry?!” So I said, “No, we have to listen to what Emergency Service workers are saying,” finally our host was convinced and we started moving. We were about to get out of the basement into the car, when he said, “Wait, you should take some of my homemade wine with you.” We started saying no, but he said, “No is not an answer, I made that wine, you have to take some with you!” And the wine is in a garage in front of the entrance to the basement... At that moment, we hear the sound of the military drone, so we decide to wait. We’re all a bit drunk, and making jokes. Our host convinces the Emergency Service worker to go get the wine from the garage. So the worker brings the wine: a big canister. And we all drank from the same cup while waiting for the drone to pass... It was a young wine, a bit sweet.

When we finally got to the Info Center, it turned out that Stepanakert had been hit several times, and we didn’t hear it because the basement we were in was a little further from the bombs. That was also the day when some officials came to Stepanakert from Germany, I think, to assess the situation... So we finally got to the Info Center – me, the cameraman, and two employees of the Emergency Service․ We were really tired, and drunk, and decided to get some sleep to be ready for the filming the day after. At that moment, one of our colleagues approached us, and asked to sit in the main room, because we had officials from Germany visiting, and there will be a press conference. So there we are, waiting... the overall mood was ok because there was comparatively less bombing on that day. Plus we were a bit drunk…

The four German officials enter the room, in neat shirts... and completely pale. They look at us astonished, not knowing what to say. I think the smell of alcohol was unmistakable too. They needed a war report, a situation report, and we had some experienced journalists to help these officials. Although at that point we all felt so fed up, annoyed, broken, and tired... tired of reporting on how dire and horrible the situation is, tired of reading the names of the people killed, afraid to find a familiar name... just angry… we needed a real change which wasn’t coming.
***
Another day I remember well was later when we were already in an extremely bad situation. That day some officials from Vienna came, and we had to wear masks in the Info Center because it was COVID. Imagine, a cameraman who just got back from the front line to empty the SD card is handed a mask and a hand sanitizer. Imagine the absurdity… (laughs)
***
Yet another absurd thing happened when were out filming. My tiny crew at that time was the cameraman, the volunteer from Stepanakert who knew the city well, and the driver. The air raid sirens turned on while we were still in the car driving, so we started searching for a cover. The volunteer guy leans forward, and shouts the instructions to the driver, “Turn right here, now left, now right, now right...” The driver turns and says, “But this is a one-way street…!” The volunteer was like, “No way, really?” (laughs) And the sirens were blaring…

There are a lot of things I blocked out emotionally, and don’t want to speak about it, and I think many people who were there feel that way.
***
After seeing each other every day, we got to know one another very well. We established some kind of routine, took turns to prepare coffee for everyone, for example... We had only one inflatable mattress, the rest of us were sleeping on thin carpets and sleeping bags. I was trying to convince the person to give me the mattress for one day. One day we made a bet, and the winner would get the mattress. I won... The war stopped the very next day…

He never gave me the mattress...

I stayed and filmed until the very last day, I don’t remember the date… when we all had to leave before midnight.
***
Every time [you hear an explosion] you get scared the same. Well maybe not completely... I remember the first time very well. We just got there, we were staying in a house. At night the balcony suddenly got completely lit, and at first, I thought that it was our driver again, because the whole day he was doing everything the wrong way... and we were told that we shouldn’t switch the lights on after dark. So I thought the driver switched the balcony light on. During that millisecond when I wanted to tell the driver to turn the lights off, we heard the sound... I looked up, and saw burning pieces in the sky… I stood frozen, then heard the cameraman shouting my name. The bomb didn’t reach the ground, it got hit. That first time was the scariest... also we were quite close for a bomb that big, only about three hundred meters away. After, you just wanted to never hear that sound again, every time there was an air-raid alarm, you started panicking. Eventually though you adapt. In my film, one of the women in the basement says that a human being can adapt to anything really…
***
Only once, there were no bombings, no siren two days in a row. Stepanakert wasn’t being bombed, but we heard explosions coming from nearby places. On the second day, after one day of life without sirens, a rumor spread that there is shawarma for everyone in the market. So we all ran to the market. But the four of us: me, my cameraman, and two journalists, were late, there was no more shawarma left by the time we got there. There was a kind woman who told us, “Ok, since you’re already here, let me give you some soup.” Soup…! It’s been such a very long time since we last had soup... which was meat broth, and meat, there wasn’t anything else in it. So for the first time in ten-eleven years, I ate meat. I wrote a text message to my mom, “Mom, I’m eating meat…”

Only two days without sirens, and people wanted to start living again.
***
After the war, I remember people taking the church-bell down, to take it to Armenia with them. I remember the bell ringing in the air, two people carrying it… a very inexplicably cinematic image. And of course, I can’t forget when some people were burning their houses down…

The road out of Artsakh was blocked with cars, many cars full of people forced to leave. There was a huge traffic jam formed all along the road, there were burning houses on the side, smoke, the sound of fire, more fire somewhere far… and you're sitting in that car, waiting to leave. It was as if someone killed you till the very end, you felt empty and sad. Like you were a child unfairly treated. I don't know, so many emotions. And you felt so miserable...
***
Another episode that is still stuck in my brain... when we were coming back and forth dealing with our equipment rentals, we had to pass a security checkpoint. There was some kind of an issue with some man at the checkpoint, so we were all waiting… He was shouting at security soldiers, and took almost all his clothes off. The security person calmly, very quietly was dealing with the situation, speaking to that man, explaining him something. I remember I was quite annoyed, but the soldier standing next to me told me that we all should be patient, this is war, and you never know what the person had seen just before. He might be in shock. This was unexpected for me, I have never seen such a level of calmness and patience coming from a policeman.
***
And the nights were so beautiful... the lights of the city were off, so that the drones would not find us, and the sky was so full of stars, it was so beautiful... We were out every once in a while to look at the sky, just for a minute... But the sky, well... it was the most scary place of all.

⇧

5. ԶՐՈՒՅՑ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ / FIFTH ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2023 թ․ հուլիս ամսին

Հետաքրքիրն էն ա, որ էդ ժամանակ մարդիկ, ովքեր ինչ-որ ապրումներ էին ունենում, լռում էին։ Էդ, որ քեզ հասել ա ֆեյսբուքով և այլ, էդ ժամանակ էն մարդիկ էին գրում, որ չէին քարացել ցավից, սարսափից, ահավոր մեղքի զգացումից բոլոր ղարաբաղցիների առաջ ու էն տղաների առաջ, ովքեր գնացել էին էնտեղ։ Ովքեր, որ չէին գրում էդ ժամանակ, չէին գրում ֆեյսբուքում, և ընդհանրապես` ո՛չ գրելու, ո՛չ խոսելու, ո՛չ ինչ-որ մի բան անելու [ցանկություն չունեին], բացի նրանից, որ մի բանով օգտակար լինեին պատերազմին, չէին կարողանում անել։

Երեկոյան մենք «Իլիկում» ինչ-որ միջոցառման էինք։ Մարդիկ իրանց գրքերն էին կարդում, բոլորը ծիծաղում էին, բայց էդ օդի մեջ պատերազմի զգացումը կար։ Ես հիշում եմ՝ էդ օրը գնացել էի Վերնիսաժ ու առել էի զինվորական բաճկոն։ Առել էի ու չէի հասկանում՝ ինչի՞ ես առա, ինձ բացարձակապես պետք չէր: Կապույտ գույնի, զինանշաններով։ Ես նստած էի դրանով ու զգում էի, որ մարդկանց ծիծաղը ինչ-որ․․․ Ի՞նձ, ի՞նձ մարդկանց ծիծաղը դուր չի գալիս։ Ու ես անհանգստության զգացում ունեի։ Առաջին սեղանիկին էիք նստած, ես անընդհատ ուզում էի դուրս գալ էդտեղից։

Գիշերը, գիշերն արդեն սոցցանցերից իմացա, որ էդ տենց բան ա եղել, ու առաջինն ինչ մտածեցի՝ ի՞նչ կարելի ա անել։ Հա՛, էդ ժամանակ «Հոդված 3» ակումբում բնապահպանական ակցիաներ ունեինք։ Վազելով գնացի էնտեղ ու տեսա, որ էդ լրիվ աղբահանման բանի հարցերն արդեն ուղղվածություն ստացան դեպի Արցախին օգնելուն։ Ու սկսվեց էդ ամենօրյա, քսանչորսժամյա աշխատանքը, որը մենք անում էինք։ Ամեն վայրկյանը, որ դու չէիր քնում, հասկանում էիր, որ պետք ա մի բան անես, որ էդ մարդկանց օգնես։

Լուրերը հիմնականում չէինք լսում, գալիս էինք, կազմակերպել էին հին շորեր և հին կոշիկ հավաքելը, տարբեր չափսերով փաթեթներ էինք սարքում, ուղարկում էին փախստականներին, ու էդ ամեն ինչը՝ ժպիտով։ Մենք էնպես էինք արել, որ ոչ մեկի դեմքին ո՛չ արցունք լինի, ո՛չ սարսափի վիդեոներ ցույց տան էնտեղ։ Մենք ուղղակի աշխատանքով մեզ հոգեպես փրկում էինք, միաժամանակ՝ մարդկանց, ովքեր եկել էին առանց ոչ մի բանի, փախել էին՝ ուղղակի տկլոր։ Իրանց շորերով էինք ապահովում, չգիտեմ, հիգիենայի պարագաներով էինք ապահովում, փաթեթներ էինք սարքում։ Էնտեղ թղթերի մեջ գրված էր՝ քանի հոգի, ամեն ինչն արդեն արտակարգ կազմակերպված էր, ու մենք գիտեինք՝ ում ենք ուղարկում, կոնկրետ հասցեներով, կոնկրետ չափսերով, քանի տարեկան երեխա ունեն, զանգում էին Թեժ գծին, ասում էին։ Ու էդ ամեն ինչն օրական երևի տասներկու ժամ, էնպես, որ հետո հետ էինք գալիս տուն, ճանապարհին կարող ա կանգնած ավտոբուսում քնեիր, տենց՝ հոգնած։

Հետո դուրս էինք գալիս, որ տեսնում էինք ինչ-որ մարդիկ ծիծաղում են կամ սրճարանում նստած էին կամ տարբեր բարբառներով խոսում էին, ասում էիր՝ չէ, դա չի կարող պատահի։ Բայց մեկ ա, ասում էիր՝ ոչինչ դուք էլ,կարող ա մարդիկ տենց էին իրենց սթրեսը հանում։ Դա արդեն շատ կարևոր չէր։ Կարևորն էն էր, որ դու էդ պահին զգում էիր, որ դու ինչ-որ մի բան անում ես։ Հա՛, էն՝ սև հումոր, չգիտեմ ինչ, օրական քանի բայրաքթարի գլուխ կերանք, բան, դա տենց փրկություն եղավ։

Հետո տեսա, որ արդեն փախստականների քանակը քչացավ, արդեն դեպի պատերազմի ավարտն էր, բայց մենք չէինք հավատում մինչև վերջին օրը, որ պիտի ավարտվի՝ տենց, տե՛նց արդյունքներով, մենք հավատում էինք, մենք․․․

Քչացան փախստականների քանակը, ու ես տեսա, որ ազատ ժամանակ ունեմ։ Սկսեցի գնալ ծանոթներիցս մեկի մոտ։ Անծանոթեր էր մինչև էդ, ֆեյսբուքում գրել էր, որ կամավորներ են պետք, որ ցանցեր գործեն։ Գնացինք, ծանոթացանք, բոլորը հարազատ մարդիկ դառանք, մեր խմբի անունը դրեցինք ՍՈՒ-33 էնդեղ։ Հա՛, որովհետև ՍՈՒ եռանկյունի կտորներ էին մեզ հասնում՝ կտոր-կտոր, ու մենք էդ կտորներն իրար էինք կարում, ոնց որ ՍՈՒ ինքնաթիռներ լինեին, մենք էլ ասում էինք մեր․․․ 33-ն էլ հասցեն էր էլի, տենց մենք դառանք «սուչկի»։ Ընտիր մարդիկ էին, ընտի՛ր, մինչև հիմա մենք ընկերություն ենք անում։ Իրար բարձեր ենք նվիրում՝ էս ՍՈՒ 33-ով։

Շատերը նոր նախաձեռնություն սկսեցին, մեկը՝ լըրնինգ միշըն նախաձեռնություն սկսեց, վիրավորված զինվորներին աշխատանքով, կրթությունով ապահովելու, դիջիթըլ դիզայն, որովհետև իրանք էլ ի վիճակի չեն ֆիզիկապես աշխատեն, մեկը՝ բարեգործական միություն ա բացում, մեկը համերգներ ա տալիս բարեգործական՝ տաղանդավոր երգչուհիներ։ Շատ հետաքրքիր մարդիկ էին, բայց բոլորս էնտեղ հավասար նստած, ու իրանց աշխատանքն անում էին։ Հա, ու տենց։ էդ էլ երկրորդ փուլը եղավ։ Հետո, երբ որ պատերազմի ավարտի մասին լսեցինք, դա «Հոդվածում» էի էդ ժամանակ ու, ես, ճիշտն ասած, ինչ-որ սենց, սարսափի զգացմունք չէր, սենց քարացա։ Հետո հասկացա՝ ի՜նչ լավ էր, ինչ լավ ա պրծանք, որովհետև ամեն օր Հայաստանը կորցնում էր հարյուրից ավել մարդ, հարյուրից ավել հերոս, ամենալավերն էին գնում։

Շատ կասկածելի ա էդ՝ բոլոր էդ հերոսները, որ շատ խոսում են։ Իսկական հերոսները պայքարում են, մահանում են, զոհվում են, վերադառնում են, սուսիկ-փուսիկ աշխատում են։ Պատերազմից հետո գինու փառատոն էր։ Գինու փառատոնի ժամանակ մի հատ փոքրիկ տաղավարչիկ կար, էդ տաղավարչիկում նստած էին տղաներ։ Մի քիչ սենց նայեցի՝ կասկածելով բան-ման։ Ինչ-որ բաներ էին ծախում՝ կրծքանշաններ բաներ, հետաքրքիր դիզայն էր։ Մոտեցա, ասի՝ դա դուք բան-ման, ասում ա՝ լսե՞լ ես էն, որ անտառում յոթ հոգի մոլորվել էին, հետո հետ էին եկել Մարտակերտ, չգիտեմ ինչ, բան-ման, մեկի ոտքը հեռացրել էին, թաթը ցուրտը տարել էր․․․ կեսը մնացել էր՝ ուրիշ ուղղությամբ էին։ Ասում եմ՝ հա։ Ասում ա՝ արի ցույց տամ։ Ու սենց կոշիկը սենց ծալեց։ Էդ ի՛նքն էր։ Իրանք եկել են, իրանք զրոյից սկսել են, իրանց դիզայնի ստուդիան են ստեղծել ու հիմա մարդկանց կրծքանշան․․․ Ամեն ինչը փողով էր գինու փառատոնում, դրանք՝ ձրի, առանց մի կոպեկի մարդկանց բաժանում էին իրանց ստեղծած դիզայնով կրծքանշանները ու ժպիտը դեմքներին, ոչ մեկը կուրծքը չէր ծեծում, զապասնոյ ինչ-որ փետի ոտը չէր բերում սեղանին շրխկցնում։ Իսկական հերոսները իրանք են՝ սուսիկ-փուսիկ, ժպիտը երեսներին, առանց հիստերիայի։ Տենց չի էլի՝ քիչ մը։

Ու մեր կամավորների մեջ ինչքա՜ն հերոսներ կային։ Մի հատ կին կար, էդ կինը, ուրեմն, ընտանիք-երեխա-բանը՝ ամեն ինչը, չէր կարողանում գալ հետներս արկղներ լցնի ու բան-ման էն։ Գլխարկներ էր գործում, ամեն մի արկղի մեջ մի հատ գլխարկ, որովհետև ձմեռ էր գալիս, արդեն ցուրտ էր։ Ամեն մեկի վրա ինչ-որ գրություն էր անում, թաքուն մեջը դնում էր, զինվորների համար՝ առանձին էր գործում, իրա փողով թելերը գնում էր։ Հետո լիքը-լիքը հավաքվել էր հին շորեր, որոնք որ կամ կեղտոտ էին կամ ձմեռային ինչ-որ մուշտակ էր ու վատ վիճակում։ Ինքը եկավ, հավաքեց էդ ամբողջը, տարավ վերանորոգեց, քիմմաքրման տվեց ու մի վագոն ապրանք բերեց մեզ տվեց, որը որ մենք ուզում էին թափեինք, արդեն չգիտեինք՝ ինչ անենք։ Քանի հոգի էդ Կառայի ձեռքերով հիմա տաք-տաք շորերով, էդ ձմեռը ձմեռեցին։ Կարող ա մեռնեին, կարող ա սառեին, կարող ա չկարողանային երեխեքը դպրոց գնային, որովհետև էդ շորերը չկային։ Ու կյանքում չի գրում դրա մասին։ Ես եմ սաղին պատմում, ասում եմ՝ դուք գիտեք ինքը էս մարդն ա, ասում ա՝ Կառա, դե մի ասա էլի, անհարմար ա։ Անհարմար չի՛, լավ բաների մասին պետք ա ասես բոլորին, թող բոլորը իմանան, ու թող բոլորը վարակվեն, ու թող ուրիշները, որ նայում են կամ լսում են դրա մասին, թող ասեն՝ այ իրա մասին ծիլիվիզրով ասեցին, ռադիոյով ասեցին, էքսպերիմենտալ կինոյում ասեցին, չգիտեմ ինչ, թող իմանան, որ տենց մարդկանց մասին ասում են, ու եթե դուք էլ եք ուզում ձեր մասին ․․․ շատերն իրանց էգոյի համար են գալիս, շա՛տ լավ ա, էգոյի համար ես եկել, մենք քո մասին կխոսենք, դու մենակ էդ գործը արա, որովհետև էդ գործը Հայաստանին պետք ա, հա՛։

Պուճուր ընտանիք ազգ ենք՝ լավ, համով կորիզով, ընտանիք ազգ ենք։ Մի քիչ էլ որ մենք սովորենք մեզ սիրենք, ոչ թե ասենք՝ էս հայերը սենց, էն հայերը նենց, շատ լավ ազգ ենք, շատ մաքուր, պայծառ, հումորով, ջիգյարով, իրար ձեռք մեկնող։ Հա՛, մի երկու հոգի կա քացով տալիս են, դրանց մասին են խոսում։ Կառլսոնի մեջ էն որ ասում ա՝ դոժիլի, ժուլիկով պա ծիլիվիզրու պակազըվայուտ։ Այ մարդ, ինչի՞ ժուլիկով, էդքան լավ մարդիկ կան։ Ես ուզում եմ բոլորն իմանան մեր բակի Գյուլնառի մասին, որովհետև Գյուլնառը մեր բակի ողնաշարն ա, հասկանում ե՞ս։ Ինչ-որ հարցեր ա լինում, սաղ հարցերը տեղում լուծում ա։ Պուլպուլակ ա քաշել մեր բակ, ես ուզում եմ սաղ իմանան, որ Գյուլնառն ա քաշել պուլպուլակը, այ մարդ, ոչ թե ինչ-որ քաղաքապետարանը, չգիտեմ, չէ՛, հենց ինքը բերել ա, իրա ձեռով դրել ա, գիշերը փորել ա, տռուբեն գտել ա, տենց, լավ էլ արել ա, բա․․․

Էսօր, որ սկսես սարսափների մասին մտածես, դու քո էսօրվա օրն ես թունավորում, քիրա՛։ Դու էսօրվա օրդ թունավորում ես ապագայի մռայլ պատկերներով։ Քեզանից ի՞նչ ա գնում, դու պատկերացրու, որ վաղը լինելու ա, չգիտեմ, ամենաերջանիկ օրդ ու դու էսօրվանից արդեն երջանկություն կապրես։ Ըտենց չի՞։ Սաղ քո գլխի մեջ չի՞ էդ զհարումարը։

Իսկ եթե վաղը առավոտը արթնանաս ժպիտը երեսիդ, էդ ժամանակ, դու պատուհանից կնայես, մեկը կտեսնա դու ժպտում ես, ինքն էլ կժպտա, —երկու ժպիտ—, հետո դուք միասին մի երկու շուտչկա կանեք, էն կողքի անցնողն էլ կժպտա, —երեք ժպիտ—, հետո կսկսեք հոնգուր-հոնգուր ծիծաղալ, էն մնացածն էլ կծիծաղան, ու կլինի մի հատ ամբոխ, որը որ ծիծաղում ա ու երջանիկ ա՝ թեկուզ հինգ րոպե, էդ հինգ րոպեն սկսվի ու շարունակվի։ Իսկ որ մի հատ պատուհանից անցնես՝ ձեր տիրոջ մայրիկը, կստանաս մի հատ էլ «տիրոջ մայրիկ» քեզ, մյուս անգամ էդ անցնողը կտա ապակիդ կջարդի, ու դու կգաս կասես՝ ինչի՞ ջարդեց, ինչի՞, ինչի՞ ենք մենք սենց ագրեսիվ ազգ, մենք հայերս, արա։ Մենք «էս հայերս» արտակարգ ազգ ենք, ուղղակի Թումանյան կարդացեք, «Հայելին» նայեք, որ ասում ա՝ սատանա ա քաղաքում, սատանա։ Ժպտա էդ հայելուն, ինքն էլ քեզ կժպտա, ապեր ջան։ Ա՛յ ապագան հայելին ա մեր։ Էդ արդեն մուդռըսծը եկել ա, վրես ա իջել, գյուդում չեմ, թե ինչ անեմ։

english translation

Recorded in July 2023

The thing is that people who were going through hard times kept silent. What you saw on Facebook etc, was written by people who were not petrified by that pain, that horror, that terrible sense of guilt in front of all the people of Karabakh and those boys who were on the frontlines. Many people just couldn’t write, or talk on social media, or do anything except try to do something useful for the people on the front, and the affected civilians.
***
One day before the war started, in the evening, we were at a literary reading event in "Ilik" [a popular art cafe in Yerevan]. Everyone was laughing, but there was already a feeling of war in the air. I remember that day I went to the Vernissage [a popular art and flea market in Yerevan] and bought a blue military jacket, with emblems and all. I couldn’t understand, why did I buy it, I didn't need it. So I was sitting in that blue jacket in “Ilik” and started feeling uneasy and anxious the whole evening, people’s laughter was bothering me… can you imagine, me! Then at night, I learned from social networks that the war started. My first reaction was: what can I do to help? At that time we were working on environmental actions in the "Hodvats 3" club. We quickly restructured our garbage collection and all other actions towards helping the Armenians [who fled the war] from Artsakh. And so started the daily, twenty-four-hour work that we were doing. Every second we weren’t asleep, we had to do something to help those people. Most of the time we weren’t listening to the news. We organized a collection and sorting of clothes and shoes, we made packages of different sizes, which were sent to the refugees from Artsakh. And we did it all with a smile, there were no tears or fear on anyone's face. We weren’t watching the horrific videos from the war, we tried to keep our sanity through the work we were doing. The hotline was registering the needs [of the refugees], and we provided clothes and all the necessary things to people who lost everything they had. We all worked twelve or more hours daily, and sometimes in the evenings on the way back home I would fall asleep standing on the bus, so tired I was. Then sometimes I would go out and see some people laughing in cafes, speaking different dialects, I would think “No, how could this be true?” I said nothing though... maybe people were releasing their stress in that way, and it wasn't even very important anymore. The important thing was that you felt at that moment that you were doing something to help... Using black humor, and volunteer work... were such a salvation.

Then the number of refugees started to decrease closer to the end of the war. We didn’t believe until the last day that it would end with such results, we kept believing and working. Anyway, the number of refugees was decreasing and I saw that I had free time. Someone wrote me on Facebook, that volunteers were needed to weave nets. We were strangers until then, but became close friends after. We named our small net weaving group SU-33, because we were receiving pieces of triangular cloth, that looked like a SU-33 warplane, and we had to weave the nets from those small triangles. And that's how we became "Suchki" [the bitches – joke based on wordplay on SU-33 and the Russian swear word “suka”] (laughs)... They were all great people, and we’re all still friends. We still give each other gifts, pillows with this SU-33 on them...

After the war, many of them started new initiatives. One started a learning initiative that helped wounded soldiers with education and work, another one started organizing charity concerts and gathering talented singers. They're all very interesting people, but we all sat there as equals and did the work.
***
When we heard about the end of the war, I was in "Hodvats 3" at that time and... to be honest, I didn’t feel horror or anything. I froze at first, then realized, finally, it’s over! Because every day Armenia was losing more than a hundred people, heroes, the war was taking the best people away...
***
You know, I’m always suspicious of all those ''heroes'' who talk too much, real heroes fight, die, sacrifice, come back, and continue working hard without making any loud statements.

Right after the war, there was a wine festival in Armenia. I noticed a small booth there, some guys were selling small things, badges, with an interesting design. So I approached and started asking who they were. “Have you heard of those seven soldiers who got lost in the forest, then went back through Martakert? One’s foot was frozen, and had to be amputated.” Then he lifted his shoe… it was him, that soldier. When they came back, they created their own design studio from scratch. Everything was for sale at the wine festival, but they were giving out the badges with the design they created without a penny, with a smile. None of them was beating his chest, or slamming the table with the wooden foot. They are the real heroes, humble, smiling, without hysteria...

There were many heroes among our volunteers too... There was a woman who couldn’t come prepare the boxes with us, she had children, a family to take care of… Winter was coming, it was getting cold, so she was buying wool with her own money, and knitting winter hats, and we were able to give out winter hats with each box of warm clothes. She was also able to clean and mend a huge amount of winter coats and jackets, that would’ve otherwise been thrown out into the garbage. Imagine how many people had warm clothes that winter only thanks to Kara, how many children had something warm to wear to school. She never writes or talks about it, and when I tell people about her, she always feels shy and uncomfortable. There’s nothing to be shy about! You should tell everyone about good things, and let everyone know, and let everyone get ''infected'', and let others who watch or hear about it, let them say, "Oh, there was a program about her on the radio, there was an experimental film about her!'' Let everyone know about such people! Many people do something just for the sake of their ego, and that’s good too! Did you come for your ego? No problem! We'll talk about you, just do the job, because it needs to be done, you know.
***
We are a very small nation, small like a family. We should learn to appreciate ourselves a little more, instead of saying, ''These Armenians are like this, those Armenians are like that''... We are clean, bright, humorous, and warm, we help each other, and reach out to each other. But the media just talks about mean and dishonest people. Remember, in ''Carlson'' [an animation film] they say, ''The TV just shows liars now''... But why, when there are so many good people around! I want everyone to know about my neighbor Gulnar because Gulnar is the backbone of our neighborhood, you understand? I want everyone to know, that she built the ''pulpulak'' [a street water fountain] in our yard, and not the municipality.

If you start thinking about horrors today, you're poisoning your present, sister, you're poisoning your day with dark images of the future. Instead, imagine that tomorrow will be, I don't know, your happiest day and you will be happy today too, won’t you? Isn’t it all in your head? And if you wake up tomorrow morning with a smile on your face, and look out the window, someone will see you smiling and will smile back. That makes two smiles, make a couple of jokes, and the person passing by will also smile: that’s three smiles! Then you'll start laughing, and the rest will laugh too, and there will be a crowd that laughs and is happy. Even if just for five minutes, that’s a start... But if someone passes by your window and you swear at them, you’ll get a swear in return and then you’ll find your window broken, and say, “Oh, we Armenians are so aggressive...” No, no, “we Armenians” are fine, we’re quite extraordinary, just pick up and read Tumanyan's "Mirror" Smile at the mirror, it will smile back at you. Our future is a mirror, that's it!

Well... I feel so wise now, I don’t even know what to do with all this wisdom… (laughs)

⇧

4. ԶՐՈՒՅՑ ՉՈՐՐՈՐԴ / FOURTH ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2023թ․ հուլիս ամսին

Շատ սիրեցի Տող գյուղը։ Էնտեղ աժխատեցի 13 տարի։ Ունեցա երկու սերունդ ուսանողներ, քանոնահարներ, որոնք շարունակեցին իրենց կրթությունը, և հիմա էլ ունեմ ուսանողներ, որոնք Երևանում Կոնսերվատորիա են սովորում։

Հրավեր ստացա շրջկենտրոնում աշխատելու և տեղափոխվեցի Հադրութ։ Ուրիշ ոգևորությամբ էի աշխատում, մինչև անգամ միջազգային մակարդակի նկարչական սիմպոզիումներ էի կազմակերպում։ Փորձում էի Տյաք գյուղը սարքել տուրիստական կենտրոն, շատ ծրագրեր ունեի։ Բայց ծրագրերս մնացին կիսատ՝ 2020 թվականի պատերազմի հետ կապված։ Երեք երեխաների մայր, ով ռմբակոծությունից մենակ փորձում էր փրկել իր երեխաներին։ Այդպես տեղափոխվեցի գյուղ, գյուղից արդեն Երևան։ Ամուսնուս վիրավորվելուց հետո պատերազմը ավարտվեց, մենք մնացինք Երևանում։

Տարբեր կամավորական աշխատանքներ կատարեցինք` ես, իմ ընկերուհիները միասին․սկզբում օպերատիվ շտաբում հավաքագրեցինք բոլորի տվյալները, այնուհետև ամեն կերպ փորձեցինք օգտակար լինել շրջանին, մարդկանց, բայց մի պահ շատ էինք տրվել էմոցիաներին:Հադրութը պետք է դեօկուպացվի, հավատում էինք այդ ամենին, ներգրավվեցինք նաև այդ ծրագրերին։ Սակայն, ամեն ինչ ուղղակի երիտասարդ աղջիկների ցանկություն էր։ Պահը եկավ, որ հասկացանք, որ ամեն ինչ այդքան էլ հեշտ չի լինում։ Աղաղակելով ասենք․ «Դեօկուպացրե՛ք Հադրութը», և դա կլինի։ Հասկացանք, որ դա այդպես չի լինի, և մեր միակ [ցանկությունը] այս պահին՝ օգտակար լինել մեր հայրենիքին, ունենալ մշակութային կենտրոն և տեղահանված բնակչության համար ստեղծել համայնք։

Երեք ընկերուհիներով հիմնեցինք մշակութային կենտրոն։ Սկզբում տարբեր հավաքներ կազմակերպեցինք, քննարկումներ, հանդիպումներ, և ամենակարևորը՝ մեր նպատակը մեր բարբառը պահելն էր։ Հադրութի բարբառը շատ է տարբերվում արցախյան բարբառից, և այդ յուրահատուկ բարբառը կորցնելը մեր համար մեծ ցավ է։ Մի քանի ամիս հետո որոշեցինք նաև զբաղվել մշակութային կրթությամբ։ Հավաքագրեցինք 100-ից ավել աշակերտ, բայց վերջում մնաց 70 աշակերտ, և այդ 70 աշակերտի հետ սկսեցինք շատ տարբեր ծրագրեր անել, մրցույթների մասնակցել, և [բեմադրեցինք] երեք ներկայացում։ Երեք ներկայացումներն էլ Հադրութի բարբառով, երեխաները խաղացին երևանաբնակ հայրենակիցների համար։

Ապրումներս շատ տարբեր են: Երբ աշխատանքի վայրում եմ, կարոտում եմ իմ արցախյան աշխատավայրը, իմ նիստուկացը, տանն եմ՝ իմ տան ջերմությունն եմ ուզում։ Դա էդքան էլ հեշտ չէ, երբ հասկանում ես, որ ամեն ինչ անհնար է վերադարձնել, այնուամենայնիվ, այս ընթացքում դա չեմ կարող ասել, որ կլինի։ Բայց երբ մտածում ես, որ դու հետ ես գնալու ու չես շոշափելու քո անցյալը, որովհետև դու սոցցանցերում տեսնում ես, թե ադրբեջանցիները ոնց են մտել քո տուն, քո բոլոր հիշողությունները, քո երեխաների նկարները, քո անցած ամեն ինչը որպես աղբ հանել և քո տունը սարքել զորամաս, դա ցավ էր, երբ ես տեսա, որ ոնց են իրենք իմ անցյալը որպես աղբ նետում։

Հիմա առանց անցյալի, մշուշոտ ապագայի, անհասկանալի ներկայով մարդիկ ենք։ Չգիտենք՝ ո՞ւր ենք գնում, ինչի՞ ենք գնում, ի՞նչ ենք անում։

Անցյալը կարոտով եմ հիշում՝ շատ։ Հիմա էլ ավելի եմ կարոտում, երբ որ գիտեմ, որ հնարավոր է և Արցախի էս մի փոքրիկ կտորն էլ չտեսնեմ։ Մորս 7 ամսից ավել ա չեմ տեսել, մայրս Արցախում է։ Հորս գերեզմանին մի տարի է․․․ անցած օգոստոսին եմ հորս գերեզմանին եղել։ Այս օգոստոսին հորս մահվան օրն է էլի, բայց ավաղ չեմ կարող գնալ։

Ծիծաղում ենք, տենց թվում է, թե շատ երջանիկ ենք։ Երեխաների մոտ չենք կարող ամեն անգամ մեզ էնպես դրսևորել, որ մենք շատ տխուր ենք, որ երեխաներն այս ամենը չտեսնեն, թեկուզ շատ լավ հասկանում են։ Մեկ-մեկ հարցնում են՝ մամ, լա՞ցում ես, փորձում եմ ծիծաղով ասել՝ չէ՛, բայց, դե, զգում են, որ թաքուն արտասվում ենք՝ ես, տատիկը։ Բայց մի քիչ շատ ենք թատերականացրել մեր կյանքը։ Ի՞նչ անենք, պետք է այնպես անել, որ գոնե էս երեխաները կոտրված չմեծանան։

Ես 3 պատերազմ եմ տեսել․ առաջինը 7 տարեկան էի, 6-7 տարեկան էի։ 2016 թվականին՝ արդեն երկու երեխաների մայր։ 2020 թվականին՝ երեք երեխաների մայր։ Իմ տղան, որը 11 տարեկան է, հիշում է 2 պատերազմ։ Նա 5 տարեկան էր և 8։ Աղջիկս չի հիշում, հիշում է միայն 20 թվականի վերջին պատերազմը, և անընդհատ կարոտում է իր խոսքերով ասած՝ իր պրինցեսա կռավաթին։ Մի տարուց ավել նա ամեն գիշեր լացում էր, ես տարբեր հոգեբանների մոտ տարա։ Ամեն գիշեր նա լացում էր ու իր պրինցեսա անկողինն էր հիշում։ Փորձեցինք ամեն կերպ ամեն ինչ անել, որ նույն անկողնուց ունենա, բայց մեկ է՝ ինքը դեռ կարոտում է։ Երեխաները ուրիշ ձև են տանում։ Այսօր մորս հետ խոսում էի, տղաս լսեց մորս ձայնը, ասեց՝ մամ, փշաքաղվում եմ արդեն, որ տատիի ձայնը լսում եմ, գռոմկիյով մի խոսա։

Պետք է ապրես դրանով, որ հասկանաս՝ ինչ ա կատարվում քո հետ, ինչ ա լինում։ Մի հոգեբան ինձ ասեց՝ դուք ճիշտ ճանապարհի վրա եք, նման դեպքերում, երբ որ անհույս են լինում, կամ ինքնասպանության են գնում կամ զբաղվում են արվեստով։ Հիմա մենք փորձում ենք ամեն կերպ տրվել արվեստին, մշակույթին։ Ես ինձ չեմ հիշում վերջին եկուսուկես տարում, որ ես ֆիլմ նայեի կամ նստեի դասական երաժշտություն լսեի, գիրք կարդայի։ Մի տեսակ ամեն ինչից հեռացել եմ։ Փորձում եմ հետ գնալ էդ իմ առաջվա կյանքին, չի ստացվում։ Ուզում եմ գիրք կարդամ, շատ եմ ուզում, բայց չեմ կարողանում կենտրոնանալ։

Չգիտեմ, դժվար է։ Հիմա առավել ևս դժվար է, երբ որ քո ցավը ոչ միայն որպես տեղահանված է, այլ, որ քո հայրենակիցներն այսօր սոված են, որ 30 հազար երեխա շատ է ուզում շոկոլադ ուտի։

Չգիտեմ, կյանքը շատ է դժվարացել։ Ես միշտ իմ ծնողներին ասում եմ՝ դուք ավելի երջանիկ եք ապրել, քան մենք, գոնե ունեիք մանկություն, մենք մանկություն էլ չունեցանք։ Ո՛չ մանկություն ունեցանք, ո՛չ նորմալ պատանեկություն ունեցանք, իսկ մեր երիտասարդությունն ավելի դաժան էր, որովհետև կորցրեցինք մեր ընկերներին, մեր դասընկերներին, մեր հարևաններին։ Շատ բարեկամներ, մտերիմներ ունեմ, որ զոհվեցին այս պատերազմում։ Տասը տարի իրար կողք-կողքի նստած դասընկերս զոհվեց, բայց ուշ իմացա դրա մասին։

Էնքան դժվար էր։ Պատերազմից հետո մեկս մյուսիս բարևում էինք ու չգիտեինք՝ ինչ կարգավիճակում է, ունի՞ զոհ, թե՞՝ չէ, չգիտեինք՝ ի՞նչ հարցնեինք։ Մարտակերտում մի դերասան ընկեր ունեմ, զանգեց, ասեց՝ տանը բոլորդ թամա՞մ եք, տան բոլոր անդամները կա՞ն։ Ասեցի՝ հա, ասեց՝ փառք Աստծո, հետո սկսեցինք զրուցել։ Ուզում էինք հասկանայինք՝ ինչքանով կարող ես շփվել մարդու հետ, որովհետև չգիտես՝ ո՞նց շփվես, չգիտես՝ ինչքա՞ն զոհ ունեն, սկզբից շատ դժվար էր, շատ։ Անընդհատ լսում էինք՝ էս մեկն էր զոհվել, մյուսն էր զոհվել, ու չգիտեինք՝ ո՞նց անեինք, արդեն խելագարվում էինք։ Դժվար է, դժվար է, բայց հավատ կա, մի տեսակ հավատ կա, որ մի օր կունենանք ամբողջական հայրենիք։

Ամեն ինչ փորձում էինք կազմակերպել բարձր մակարդակի, ամեն մի միջոցառում։ Մշակույթն էնտեղ բարձր դիրքում էր։ Սպորտը, մշակույթը։ Միշտ հադրութեցիները տարբերվել են։ Ես հադրութեցի չեմ, հարս եմ, բայց իմ համար հենց հադրութեցիները շատ արիստոկրատ էին, շատ։ Դժվար էր իրանց հետ, իրականում շատ դժվար էր, որովհետև իրանք ունեին իրենց բնավորությունը։ Իրանք շատ դժվար էին նորեկին ընդունում, մինչև չփորձվես, մինչև չանցնես էդ փորձաշրջանը և չդառնաս իրենցից մեկը։ Շատ հետաքրքիր էին հադրութեցիները, շատ դժվար, բայց շատ հետաքրքիր բնավորությամբ էին։

Տող գյուղում ուրիշ էր, գյուղում ուրիշ էր, մենք էնտեղ երիտասարդ ուսուցիչներ էինք, ամեն օր մեկը ուզում էր մեզ հյուր կանչեր իրենց տուն՝ երիտասարդ ուսուցիրներ են, եկել են գյուղ։ Մեր կուրսից մի տղա, հետո բերեցինք մեր հետ աշխատելու, կատակում էր, ասում էր՝ ում բարևում էինք ասում էր՝ սրանց տա՞նն էլ եք հաց կերել։ Էդպես։ Հետաքրքիր էր շատ։

Տողի հետ շատ էի կապված, հետո շատ կապվեցի Տյաք գյուղի հետ։ Գիտե՞ք՝ ոնց էր, էդ գյուղը 18-րդ դարի գյուղ էր, արգելոց էր ճանաչվել։ Երբ որ մի քիչ անտրամադիր էի, գնում էի Տյաք գյուղ, շատ մոտիկ էր Հադրութից։ Աշխատողներից մեկը, որ տեսնում էր երջանիկ եմ, ասում ա՝ էդ Տյաքից ե՞ս գալիս։ Գիտեր, որ ես ինձ էդտեղ շատ լավ էի զգում, մի տեսակ ուրիշ, ոնց որ ես 18-րդ դարում լինեի, ես էդ փողոցներով քայլելիս ինձ էդպես էի պատկերացնում։ Շատ հետաքրքիր գյուղ էր։ Ու էսօր ադրբեջանցիներն անընդհատ վիդեոներ են դնում սոցցանցերում, ոնց որ ինձ նազլո, էն վայրերը, որոնք ես շատ էի սիրում, իրենք էնտեղից են վիդեոներ դնում։ Կարող ա մեկ ուրիշը նայում, վատ ա զգում, որ ադրբեջանցին էնտեղ ա։ Ես վատ եմ զգում, որովհետև նրանք մեր մշակույթը ոտնահարում են մեր հողակտորում, դա մի քիչ, չգիտեմ, միգուցե ուրիշ ձև եմ նայում էդ ամենին, բայց․․․

Էստեղ [Երևանում] հիմնել եմ ժողգործիքների համույթ, տեղահանված երիտասարդներ են էդ համույթում նվագում, ասում եմ՝ երեխեք, լավ պատրաստվեք, լավ ցանկ ունեցեք, շուտով կգնանք Հադրութի հրապարակ։ Նոր երգ ընտրելուց ինձ ասում են՝ էս էլ ե՞նք Հադրութի հրապարակում նվագելու։ Առանց կատակի չի լինում, հայը տենց սիրում ա իրա ցավով կատակներ անել, միգուցե դա ինչ-որ տեղ մեղմացնում է։ էդպես։

Ես շատ փոքր էի առաջի պատերազմին, 6-7 տարեկան էի։ Էն ժամանակ հայրս մեզ մի քանի ամսով բերել էր Ջերմուկ։ Ջերմուկից, երբ որ գնացի մեր գյուղ, ասեց՝ չոքել ես և սկսել ես թթենու ծառի տակի հողը համբուրել, էնքան էիր կարոտել։ Հիմա ես էդ նույն կարոտով եմ, ես չգիտեմ, եթե մի ժամով էլ բացվի, ես պիտի գնամ։ Որովհետև էդ կարոտն անբացատրելի է։ Միանշանակ։ Ու կարծում եմ իմ նմանները շատ կլինեն։

Ես իմ երեք երեխաներին փաթաթել եմ երեք ադյալների մեջ ու դուրս եմ եկել։ Իմ տնից ես ո՛չ իմ անձնագիրն եմ վերցրել, ո՛չ ոսկեղենս, ոչի՛նչ։ Բոլորս գիշերանոցով դուրս ենք եկել, ու մեր նման շատ շատերը։ Ոչ թե շատ շատերը, այլ Հադրութի շրջանն ամբողջությամբ էդպես էր, հադրութցիները տկլոր դուրս եկան՝ բառիս բուն իմաստով։ Որովհետև թշնամին միանգամից ռմբակոծեց ամբողջ շրջանը։ Մենք քաղաքացիական զոհեր ունեցանք հենց էդ առավոտյան ժամերին, մեկի տունն էին ռմբակոծել, մյուսի՝ հարևանությամբ։ Դժվար էր, բայց նյութականը ոչինչ է, հավատացե՛ք։ Մարդն էնպիսի արարած է, որ ամեն ինչ ստեղծում է։ Ամենաափսոսը մեր զոհված տղաներն են, ամենաափսոսը։ Չգիտեմ, շատ դժվար է։

Եռաբլուր գնալով, գիտեք, մի բան եմ հասկացել․ գնում եմ ու էն ծանոթ տղաներին՝ ոնց-որ իրենք ողջ են, ասում եմ՝ վա՜յ, էս Շաքարյանն ա, գնում եմ մի քիչ իրա կողքն եմ կանգնում, վա՜յ էս մեր տողեցի Ժոռան ա։ Կարծես էդ տղաները ողջ են։ Եռաբլուրում էդպիսի զգացողությունով եմ գնում ու փորձում եմ բոլորի մոտ գնալ, կանգնել։ Չգիտեմ, ոնց որ իրանք ողջ են, էդպիսի մի հատ բան կա մոտս։ Ուզում ես բոլորին տեսնես, դժվար է։

Գիտե՞ք, մի հետաքրքիր բան պատմեմ, որ այսօր շատ ենք հիշում մենք։ Էսպիսի մի բան կար արցախցիների մոտ՝ մանավանդ գյուղական համայնքներում, Ստեփանակերտում էդքան չկար, որովհետև Ստեփանակերտում թոնրի հաց չկար, սովորական խանութի հաց էր։ Էդ ջերմության տարբերությունը, որ մի քիչ պատկերացնեք։ Գյուղում հարևանը հարևանից պարտքով հաց էր տանում, «փոխավ հաց», փոխանակման հաց էր կոչվում, ու ասում էր՝ երկու հաց տուր, էս ա թոնիրը վառած ա, մինչև մենք հաց կուտենք։ Ու դրա կայֆը ինչի մեջ էր, որ հետո դու տալիս ես էդ քո մի քանի օրվա հացը, էնտեղ հացը թխում ես մի շաբաթ ուտում ես, էդ թոնրի հացը, հետո դու հաևանից նոր թարմ հաց ես վերցնում։ Էդ փոխավ հացի հետաքրքրությունը ուրիշ էր, որ հարևանդ քեզանից հաց էր տանում ու հետո քո համար թարմ հաց էր բերում։ Նման հետաքրքիր բաներ շատ կային, շատ։

Ամեն մի շրջան ունի իր բարբառը, ասենք, «գնում եմ» ստեփանակերտցիներն ասում են «քինամ», մարտունեցիներն ասում են «քյունում ում», իսկ հադրութցիներն ասում են «քիս ըմ»։ Կամ «խմում եմ» հադրութցիներն ասում են «խմես ըմ»։ Ամեն գործողությունից էդ «ս»-ն ավելանում ա, քիս ըմ, կյաս ըմ, խմես ըմ, ուզիս ըմ՝ ուզում եմ։ Հետաքրքիր բարբառ է, և հադրութցիներն իրենց բարբառը չեն փոխել։ Ստեփանակերտ եկել են սովորել են, ուսանողներ են եղել, բայց նրանք երբեք չեն փոխել իրենց բարբառը, ու էդպես ակնհայտ երևում է իրենց բարբառը։ Հիմա էլ ընտանիքներում խոսվում է Հադրութի բարբառով։ Երեխաները դեռ ծանոթ են։ Պետք է փրկել էդ սերունդը, գոնե մի երկու սերունդ որ կարողանանք փրկենք, հետո հեշտ կլինի։ Հետո կունենանք էդ ամբողջական հայրենիքը։ Մի քիչ ժամանակ ա պետք, կարծում եմ, էսպես հնարավոր չի, այս ամեն ինչը արհեստական ա։

english translation

Recorded in July, 2023

Togh village [Artsakh] was one of my favorite places, I worked there for 13 years. Taught two generations of students, qanun players, who continued their education, and now study at the Conservatory in Yerevan.

I received an invitation to work in the regional center and moved to Hadrut [Artsakh]. I worked with great enthusiasm, and even organized international drawing symposia. I was trying to make Tyak village [Artsakh] attractive for tourists, I had so many plans... But because of the 2020 war, they all remained incomplete. I was only able to save my three children from bombing, nothing else... we ran to the village, then, after my husband got wounded, to Yerevan [capital of Armenia], where we are until today.

My girlfriends and I got involved in various volunteer work together. We collected everyone's data [people displaced by war] in the operational headquarters, and we tried in every way to be useful to the [Hadrut] region. At one point we got too involved, we got carried away... We believed that Hadrut will be de-occupied. But, all of that was just a wish. We realized that everything is not so easy, we won't change anything by shouting, "Deoccupy Hadrut!" We realized that the best way to be useful to our homeland at that moment would be to open a cultural center and create a community for the forcibly displaced people.

So together with my two girlfriends, we founded a cultural center, organizing various meetings, and discussions. Most importantly, our goal was to preserve our dialect. The Hadrut dialect is very different from the Artsakh dialect, and losing it would be a great pain for us. After a few months, we also decided to engage in cultural education. Although at first we had recruited more than 100 students, in the end, only 70 of them remained. With those 70 students, we started doing many different programs, participating in competitions, and staged three plays. The children performed all three performances in the Hadrut dialect for their compatriots from Yerevan.
***
When I'm at work, I miss my workplace in Artsakh, my lifestyle there. When I am at home, I want the warmth of my home in Artsakh. It's not so easy when you understand that all of that is impossible to return, at least at the moment I can't say that it will happen... But when you stop and think you're going to go back and not touch your past... because you see on social networks, how Azerbaijanis entered your house, took out all your memories, pictures of your children, all your experiences, and threw them away as garbage, making your house a barrack for a military unit. It was painful when I saw how they threw my past away, as a litter. Now we are people without a past, with a vague future, and an incomprehensible present. We don't know where we are going, why we are going, what we are doing.
***
I remember the past with a lot of nostalgia. Now I miss it even more when I know that I might never see Hadrut anymore. I haven't seen my mother for more than 7 months, my mother is in Artsakh. The last time I visited my father's grave was last August. This August is the day of my father's death, but alas, I can't go [the interview was recorded during the Artsakh blockade].
***
We laugh, it might seem that we are very happy. In front of children, we cannot show how sad we are, we don't want them to see all this... although they do understand it very well. Once in a while, they ask, "Mom, are you crying?" I laugh and say that I don't, but they can feel that we are secretly crying, me, grandma... We have made our lives a little too theatrical sometimes, but what could we do, we don't want the children to grow up morally broken.
***
I have seen 3 wars. I was 6-7 years old during the first one [1992-94]. In 2016 during the second war, I was already a mother of two children. In 2020, a mother of three children. My son, who is 11 years old, remembers 2 wars: he was 5 years old, and 8. My daughter doesn't remember, she only remembers the war of the last 20 years, and she constantly misses her "princess bed", as she calls it. She cried every night for more than a year. I took her to different psychologists... But every night she was crying and asking for her princess bed. We got her the same type of bed, but she still misses her old one.

Children react differently. Today I was talking to my mother, and my son heard my mother's voice, and said, "Mom, please don't be on a loudspeaker, I start shivering every time I hear grandma's voice." It's a bit... you have to live with it to understand. A psychologist told me, I'm on the right path, in cases when people feel hopeless, they either commit suicide or engage in arts. Now we try to get involved in art and culture, in every possible way. I don't remember the last time I watched a movie, listened to classical music, or read a book in the past two and a half years. I try to go back to my previous life, but it doesn't work. I want to read a book, I really want to, but I can't concentrate.
***
I don't know, it's difficult. Now it is even more difficult when your pain is not only that of a displaced person, but you worry that your compatriots [in Artsakh] are hungry today, that 30 thousand children really want to have chocolate [because of the blockade]. I don't know, life has become very difficult. I always tell my parents, that they lived a happier life than us, at least they had a childhood, we didn't. We didn't have a childhood or a normal adolescence, and our young years were brutal because we lost our friends, our classmates, our neighbors. I have many friends and relatives who died in this war. My classmate, who sat beside me for ten years, died, but I found out too late. After the war it was very difficult to even greet each other, we didn't know if there was a war victim in the family, and we were afraid to ask. I have an actor friend in Martakert [Artsakh], he called and asked, ''Are all the members of the family alive?'' I said yes... he said, "Thank God", then we started talking.

It was hard to meet each other, talk, we didn't know how to behave, what to ask, you don't know how many victims the family had... at the beginning it was very difficult. We kept hearing that this one was killed, the other was killed, and we didn't know what to do, we were all going crazy.

It's difficult... it is difficult, but there is hope that one day we will have a complete homeland.
***
We tried to organize every event at a high level. Cultural life was active there. Sports, culture... Hadrut residents have always been different. My husband is from Handrut, I was not born there, and people in Hadrut were very aristocratic in my point of view. They were people with character, and sometimes they were quite difficult. They wouldn't accept a newcomer easily until you passed that "trial period", they wouldn't accept you as one of them. They had certain character... very difficult, but also very interesting people.

Wasn't quite the same in Togh village. When we were young teachers there, every day someone wanted to invite us to their house. One of the guys I studied with in Stepanakert [the capital of Artsakh] started working in Togh with us. Every time he saw us greeting someone, he joked, "Have you been a guest in their house too?" I was very attached to Togh, then I became very attached to Tyak village. It was built in the 18th century and is recognized as a cultural landmark. Whenever I got upset, I used to go to Tyak village, which was very close to Hadrut. Each time people saw me happy, they said, "Were you in Tyak again?" I felt very good there as if I were in the 18th century, that's how I imagined myself when I walked those streets. It was a very interesting village. And today, Azerbaijanis constantly post videos on social networks, and, as if to spite me, precisely from those places that I loved most. I feel bad because they are abusing, and mistreating our culture on our land, it's a bit... I don't know... maybe I'm looking at it differently, but...

Here [in Yerevan], I founded a musical ensemble of folk instruments, for displaced youth from Artsakh. I often joke, and I say, "Children, you need to practice, soon we will give a concert in Hadrut's square.'' When we are choosing a new song, they ask me, ''Are we going to play this one in Hadrut too?'' It's impossible without jokes, we Armenians like to make jokes about our pain, maybe it somehow makes things easier...
***
I was a kid during the first war, 6-7 years old. At that time, my father sent us to Jermuk [Armenia] for several months. When I went back to our village from Jermuk, [my father] said I went on my knees and started kissing the soil under the mulberry tree, I missed it so much. I miss it the same way now... If the road opens even for one hour, I’ll go... This longing... it's inexplicable. Definitely... and I think there will be many people like me...
***
I wrapped my three children in three blankets and went out. I didn't take my passport, gold, nothing else from my house... We left in nightgowns, the entire region of Hadrut had to run without taking anything, in slippers. We didn’t have time, because the enemy started bombing the entire region at once. We had civilian casualties in those morning hours, some people’s houses were bombed... it was hard... But material things are nothing, believe me. Humans can create anything. The most valuable thing we've lost is the lives of those young boys. I don't know, it's very difficult... You know, I realized something when I went to Yerablur [military cemetery in Armenia]. I go and stand beside the graves of boys I know, and talk to them as if they were alive. I try to go see everyone. It's hard...
***
You know, let me tell you something interesting that we remember a lot today. There was a tradition of some sort in Artsakh, especially in the rural communities... not so much in Stepanakert, because they don't have tandoor bread there, only regular bakery bread… So just to give you an idea of the warmth of human relationships there… In the village, the neighbors used to borrow bread from each other, we called it "pokhav hats" [bread for exchange]. Your neighbor could come and say, ''Can you give me two loaves for supper? My tandoor is burning already, and I will soon have bread to give back to you.'' In Artsakh, we always baked bread for the whole week, so the best part was when you gave your week-old bread and got a freshly baked one in return. There were many, many other interesting things.

Each region has its dialect. For example, to say 'gnum em'' [I'm going], the people in Stepanakert say "qinam", the people of Martuni say "qyunum um", and the people of Hadrut say "qis um". Or "khmum em'' [I drink] in Hadrut they say "khmes um". That "s" is added to every verb, qis um, kyas um, khmes um, uzis um... It's an interesting dialect and the people from Hadrut kept it alive. They went to Stepanakert to get a University education, but they never changed their dialect, so it's clearly distinct. Even now, the Hadrut dialect is spoken in the families. The children still speak it. We must save that generation at least... if we can save at least a couple of generations, then it will be easier. Then... we will have that complete homeland. I think it takes some time, this can't continue, all this is artificial...

⇧

3. ԶՐՈՒՅՑ ԵՐՐՈՐԴ / THIRD ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2021թ․ օգոստոս ամսին

Դե, կռիվը որ 27-ին սկսվալ ա, սաղս տունն էինք։ Փոքր տղաս գնացել էր անտառ։ Ես էլ տարա, որ աղբը դենը ածեմ, տեսա՝ երկնքում բոմբ ա թափվում։ Ես էլ ասում եմ` էս սալյուտը ո՞վ ա բաց թողել էս առավոտ։ Բայց սև ա էս սալյուտները, էս սալյուտ չի։ Որ մի ա՛նգամ էլ, մի ա՛նգամ էլ, ուժե սամալյոտները գա՛լիս են, գա՛լիս են։ Առաջին օրը երևի մի 50 սամալյոտ ա եկալ, էն էլի՝ բայրաքթարներից։

Վազեցի տուն, հարսներս քնած էին։ Մենք 12 շունչ ենք։ Գոռգոռացի, ասի՝ հելեք պադվալ, կռիվը սկսվալ է։ Էդ րոպեին տեսա անտառից տղաս վերադարձավ։ Ասի՝ բալա ջան,ինչի՞ ես վերադարձել։ Ասում ա՝ մամա, կռիվը սկսվել ա։ Ասի՝ բա դու անտառում, ի՞նչ իմացար։ Ասում ա՝ բոմբը ամեն տեղ երևում ա, ոնց՝ ինչ իմացար։ Սրազու մի քըչ հաց-մաց սարքեցի։ Ժենգյալով հաց-բան կար տունը, մի օր առաջ լավ քեֆ էինք արել։ Գնաց կռիվ։ Իմ մյուս տղաս էլ,արդեն չեմ հիշում մյուս տղաս որտեղ էր։ Էն եկավ, եկավ, թե ասում ա՝ մամա, կանչել են, գյուղսավետից կանչել են, սաղս գնում ենք ֆորմա բան ստանանք, կռիվը սկսվել ա։

Դե, մնացինք մենք տունը՝ ես ու ամուսինս, երկու հարսս, վեց թոռս։ Դե, թափում են, թափում են, թափում են, բոմբը թափում են․․․ Էնքա՜ն սնարյադներ եկավ։ Ի՞նչ ասեմ, սաղ օրը պադվալներում, թոռնիկներս էնքան լացեցին։

Մի շաբաթ տհենց պահեցինք երեխաներին։ Հետո, տեսա գյուղում երեխա չկա։ Էս ի՞նչ ա կատարվում։ Ասի՝ ա՜յ ամուսին, գիտե՞ս, որ գյուղում մարդ չկա, ո՛չ երեխա կա, ո՛չ կին կա, ո՛չ հարսը կա։ Մենակ տղամարդիք են, մեծ-մեծ մարդիկ են։ Ջահելնին սաղ գնացել են կռիվ։ Ասում ա՝ բա ի՞նչ անեմ։ Ասում եմ՝ զանգիր, տես երեխեքը ինչ են ասում, տղաներս ինչ են ասում, էս երեխաներին ուղարկենք Երևան։ Էյ տե տենց ամուսինս բերավ Երևան թոռնիկներիս, հարսերիս, ես մնացի ընդեղ։ Ինչքան տղաներս ասում էին՝ մամա, գնա՛, մամա,գնա՛, ասի՝ ես չեմ կարա ձեզ թողեմ ստեղ։ Երկու տղաս, ամուսինս։ Չեմ կարա։ Այ մամա, գալիս են բոկները կտրում են, ի՞նչ ես ասում։ Ասի՝ չէ, ես չեմ կարա։ Ես մնացի մինչև հոկտեմբերի 24-ը։ Մի կերպ հոկտեմբերի 24-ին ինձ սենց շպրտեցին մեքենան։ Մամա, նստի գնա, նստի գնա, ստեղ լինես, ստեղ չլինես, եթե մեզ ճակատեն գրված ա սաղ մնանք՝ կմնանք, եթե չէ՝ չէ։

Դե, ամուսինս ինձ ու հարևանիս, վերջի մարդն էինք երևի, որպես կին։

Բայց դե ամեն օր ինչքա՜ն ճաշ էի սարքում։ Ով որ գալիս էր պերեսմենկա պոստից, գալիս էին մեր տուն, բա ուրիշ մարդ չկար,գալիս էին, հաց էի տամ, չայ էի տամ։ Կոշիկներն են լվում, ասում եմ՝ մտեք, լողացեք։

Դե, հետո եկա Երևան, մի երկու օրից լսեցի, որ տեգրս զոհվեց։ Հիսունհինգ տարեկան։ Դե, ի՞նչ անենք, ո՛չ կարում ենք գնանք, ո՛չ կարում ենք․․․ ո՛չ գտնում են,բերեն։ Երևի նոյեմբերի 4-ին են գտալ։ Հոկտեմբերի քանիսի՞ն ա, սպանվալ ա, նոյեմբերի 4-ին գտել են, բերել։ Եռաբլուրում թաղել ենք։

Մեր գյուղը տհենց մարդ չկա, որ բարեկամ չզոհվի, թոռնիկ չզոհվի, երեխա չզոհվի, ամուսին, մեկին ամուսինը, մեկին քեռին։ Մենք երեք անգամ ենք կռիվ տեսել, բայց է՞դ ձևի կռիվ։ Երևի էն Հիտլերի ժամանակ էլ չի եղել տհենց կռիվ։ Ես 100 տոկոսանոց ասում եմ՝ դա ուրիշ կռիվ ա։ Համ սնարյադով են թխում, համ սամալյոտներն են գալիս։

Դե, փառք Աստծո, կռիվը վերջացավ, թեկուզ էսքան զոհ տուվեցինք։ Չորս տուն թողեցինք ընդեղ՝ իմ տունս, երկու տղաներիս տունը, աղջկաս [տունը], հիմա դրսերում ենք։ Հլա փառք Աստծո, որ երեխաներս սաղ են։ Շատ եմ է՜ ուրախ, շատ,շատ շնորհակալ եմ Աստծուն։ Երկու տղաս։ Թոռս հիմա բանակում ա,հիմա նրա մասին եմ մտածում։

Էն ժամանակ ուրիշ ա եղել; Էն ժամանակ մեզ բարեկամ չի զոհվել։ Էն մեր տատերի տատերի, միգուցե, չենք տեսել, չգիտենք։ Բայց հիմա՝ չէ։ Հիմա ո՞նց կարող ես մոռանալ տենց բաները։

Մորս գերեզմանը քանդել են։ Իմ մեծ տղաս մեր գյուղի գյուղապետն ա։ Գնացել ա, որ ընդեղ մի տղա զոհվել ա, երևի քանի ամիս ընդեղ մնացել ա ընկած։ Տղաս խնդրեց ռսներին, ասաց՝ գնանք բերենք էլի, մեր գյուղացի ա, բերենք հողին հանձնենք։ Ասկերանի շրջանում հանձնեցին հողին։ Հա։ Գնաց տղաս, ասում ա՝ մամա, մեր գերեզմանները սաղ քանդել են։

Դա պետք ա երևի մի 100 տարի անցնի, որ էդ դեպքերը մի քիչ․․․ ժողովուրդը՝ մենք մահանանք, մեր երեխեքը, Աստված հեռու տանի, չլինեն, որ թոռնիկները չհիշեն։ Բա թոռնիկներ՝ ամենափոքրը երեք տարեկան ա, հիշում ա՝ հա՛մ գյուղն ա հիշում, համ գո՛մն ա հիշում, համ հիշում ա՝ ոնց էին պադվալում լաց լինում։

Հիմա տունս կա, մեջը բաներն են ապրում՝ էդ կամանձիր բան էլի։ Իմ հայաթը ցույց են տալիս վիդեոյով, տունս ցույց չեն տալիս։ Շատ տուն ցույց են տալիս տելեֆոնով, ֆեյսբուքով, շատը նայում են՝ ավերակ սարքած։ Իմ տունս ցույց չեն տալիս։

Ես էդ մի ամիսը ընդեղ վախով,չէ՛, ինձ համար չէի վախում, դե, ասում էի՝ տես ինչքան զինվոր ա գալիս իմ տունս հաց ուտում գնում, հաց ուտում գնում, բա որ [ռումբը] ընգնի իմ տունս, էս ինչքա՜ն մարդ պիտի զոհվի։ Երեխաներս հերթով գալիս էին, լողանում էին, գնում էին, ընկերոջ էին բերում, որ՝ մամա կերակրի մեզ, գնում ենք։ Բա որ Հադրութը արդեն մտել էին, գյուղարանքներով փախչում էին, գալիս՝ ոչխարներով, կովերով։ Մեկ էլ տեսա փոքր տղաս մարդիկ ա բերում։ Ասում եմ՝ էս ովքե՞ր են, տղա ջան։ Ասում ա՝ մամա, փախել են, եկել մեր գյուղը, որ հիվանդները տանեն Գորիս, բան անեն էլի։ Բերե էդքան մարդկանց կերակրեցի, հաց սարքեցի, մեր տունը մնացին էդ մարդկանցից, առավոտ զավտրիկ արեցին, գնացին։

Ամեն մի սնարյադը, դե, դա չի կտրվում էդ սնարյադը, բոմբը գալիս ա, սնարյադը գալիս ա, ռակետան գալիս, չգիտեմ, Ուռագանը, Ուռագանը որ գալիս չի՜, գիտեմ թե տունը փլուզվում ա իմ գլխին։ Սենց եմ անում՝ վայ մամա, վայ մամա։ Ասում ա՝ մի գոռգոռա, ի՞նչ անեմ բա, հիմա տունը կփլուզվի։ Արդեն, որ մենք ընդեղ էինք, արդեն տունը, պատերը սենց ճաք էր տվել՝ էն դողից, էն ձայնից։ Վախում էի, թե գնամ բոստանը, մի լոլիկ-մոլիկ բերեմ, ժողովուրդը ուտեն։

Ոչ մի բան չեմ վերցրել։ Ասի՝ ես որ տղաներիս ստեղ եմ թողում, Աստված կտեսնա, որ մի բաժակ եմ վերցնում, մի շոր եմ վերցնում, կնեղանա ինձանից։ Կասի՝ տղաներին թողնում ա, բաժակի համար ա մտածում կամ ապրուստի համար ա մտածում։ Սե՜նց նայեցի տանս, նայեցի-նայեցի,ճանապարհվեցի։ Տղաներիս էլ չեմ պաչել, հրաժեշտ չեմ տվել, ասեցի, որ հրաժեշտ տամ, վատ բան կլինի։ Թող սհենց նայեմ ու գնամ։ Ասեց՝ ինձանից չմոտիկանաք, պետքը չի ինձ պաչեք։ Ես ձեզ սպասելու եմ Երևանում, ուզում ա՝ հաղթանակ տանեն, ուզում ա՝ պարտվենք, ես ձեզ սպասելու եմ, հանկարծ ինձ հուսախաբ չանեք։

Ինչքան սնարյադներ կպել ա, մի 15-20 տուն վառվել ա։ Ես ընդեղ էի, բայց չէի գնում տեսնեմ, ո՞նց գնամ, սնարյադը գալիս ա։ Պռոստը լսում էի, որ էսինչ մարդի տունը վառվեց, էնինչինը պայթեց։ Մերը գոմն էր պայթել։ Մեր տանից մի քիչ ներքև գոմ էինք սարքել։ Սաղ՝ հավեր ա, ճագարներ ա, խոզ ա, մոզ ա էլի, ինչ պահում էինք, սաղ մեջին պայթել ա։

Դե, մեր տունը մինչև հիմա մնում ա։ Բայց ֆեյսբուքով, սպուտնիկով, որ նայում են, հարևանների տները հող են սարքել։ Պռոստը մեր տունը շատ մեծ տուն ա, 280 կվադրատ մետր էլի, պատկերացրու։ Ընդեղ զինվորներ մնում են։ Մի հատ վերևում սաձիկ կա, ընդեղ էլ պալկովնիկ, կամանձիր են մնում, տհենց էլի, իրանց մեծամեծերը։

Ես շատ ջահել-ջահել ամուսնացել եմ,17 տարեկան։ Ո՛չ խելք ունեի, ո՛չ դարդ ունեի։ Դամախազայկա եմ եղել, երեք երեխա եմ բերել, մեծացրել, հետո թոռնիկներ,բոստան, էդ ա էլի։ Մեծ-մեծ բոստան էինք անում, տանում էինք շուկա, վաճառում էինք։ Այ սենց չէ՛, հես է՜ սենց պահում էինք երեխաներին։ Թոռնիկները մի բանի կարիք չէին զգում։ Բայց հիմա 8 ամիս ա ստեղ նստած, ո՛չ ոտերս ա աշխատում, ո՛չ մեջքս ա աշխատում, ոնց որ էն, ո՞նց ասեմ, որ հասկանք էն ղոչաղ, ես ղոչաղ կին էի, բայց հիմա ոտերս չի աշխատում, որ գնամ մի տեղ մի սանիտարկա աշխատեմ։ Ձեռներս չի աշխատում, պահ չի տալիս։ Ո՛չ նաստրայենի ունեմ, ո՛չ առողջություն ունեմ, ո՛չ ոչ մի բան։ Հիմա մենակ էս երեխաներն են իմ ուրախությունս, ոչ մի բան չունեմ։

Է՜հ, դե, հոգեբանի հետ որ խոսեմ, ցավերս կանցնի՞։ Չի՛ անցնի։ Ինձ պետք ա իմ գյուղս վերադարձնեն, իմ տունս լինի, իմ գերեզմաննիս լինի, որ գնամ լացեմ հանգստանամ, որ ես ինձ մի քիչ լավ զգամ։ Նհենց խոսելով՝ ի՞նչ լավ զգամ։ Որ մեր տունը մեզ տան, մենք էլ ո՛չ կհուզվենք, ո՛չ կլացենք, ո՛չ կջղայնանանք, մենք ոնց որ չարչարվել ենք, ապրել ենք՝ հալալ քրտինքով, տենց էլ կապրենք։

english translation

Recorded in August, 2021

Well, when the war started on the 27th, we were all home. My younger son had gone to the forest. I was taking the garbage out when I saw a bomb in the sky... I thought at first these are fireworks, "Who’s doing fireworks in the morning?" I thought... "But it’s black, so it’s not fireworks!" Then more and more bombs appeared, then I saw planes coming and coming... around 50 planes the very first day, the Bayraktars...

I ran home, my daughters-in-law were sleeping... there are twelve of us in the family. I yelled, “Run to the basement, the war started!” At that moment, I saw my son returning from the forest. I asked, "Dear, why did you come back?" he said, "Mom, the war started", I said, "How could you know that the forest?" "Well the bomb can be seen from everywhere," he said.

Quickly, I packed something to eat for him, there was some leftover zhengyalov hats [a vegan flatbread stuffed with a variety of greens], we had a family gathering the day before, and he went to war. My other son... I forgot where he was at that moment, came and said, "Mama, we are all called to get our uniforms, the war has started"

Myself, my husband, two daughters-in-law, and six grandchildren stayed home. The bombs were pouring, and pouring, and pouring, from the sky... what can I say... we were hiding in the basement, my grandchildren cried so much...

For a week, we all stayed in the village. Then I saw that there are no children left in the village... what is happening... I said, “Husband, do you know that there is no one in the village, no children, no women... only elderly men left, and young men are at war?” He says, "What should I do?" I say, "Call our sons and see what they say... we have to send the children away to Yerevan." So my husband brought my grandchildren and daughters-in-law to Yerevan [the capital of Armenia], but I stayed back. My boys kept saying, "Leave mom, go", but I said, "I can't leave you here... my two sons, my husband... I can't." "Mom, they are coming and killing everyone," I said "No, I can’t leave." I stayed until October 24. On October 24, they pushed me into the car, saying "Mom leave... whether you're here or not, if it’s our fate to die, we will, if not – we won’t."

Well, my husband sent me and my neighbor to Yerevan, we were the last women left in the village... While I was still in the village I was feeding everyone who came to the village to have some rest... they all came to our house, there was no one else, I gave them something to eat, to drink...

Then I came to Yerevan, and after a couple of days, I heard that my husband’s brother died. Fifty-five years old. Well, we couldn’t go bring his body, and they could not even find him at first... They found him on November 4, we buried him in Yerablur [a military cemetery in Armenia].
***
There isn't one family in our village that hasn't lost a relative, a grandchild, a child, a husband... We've seen three wars, but this war… there was no war like this even in Hitler's time, I am one hundred percent sure, this one was very different... They were hitting us with bombs, with planes...

Thank God, the war is over, even though we had so many victims. We left four houses here: my house, my two sons' houses, my daughter's house, now we are homeless. At least my children are alive, I’m so happy they are. Thank God. My two sons and my grandson are now in the army, on the border... I'm worried about them now...
***
They destroyed my mother's grave... My elder son went to the village recently, he was trying to bring the body of one of the boys. The body was left there for a long time, so my son tried to ask Russians to help him bring the body, to bury him… They finally buried him in the Askeran region... So my son said, “Mama, they destroyed all our graves."
***
Our house is not destroyed, the Azerbaijani military men live in it... they show my yard in their videos [online], only outside, not the inside... they show other people’s houses too on the phone… on Facebook, all in ruins.
***
When I was still in the village, I lived in fear for a month... Well, I wasn't afraid for myself, I was worried about people who came to my house to eat and sleep... I was thinking, if my house is bombed, so many people will die... My children also used to come, rest, and go... When they [Azerbaijani military] captured Hadrut, people started fleeing through the forests, with their sheep, cows... Once my younger son brought some strangers, I said, “Who are they, son?” he said, “Mama, they fled to our village to transfer the wounded to Goris [Armenia] after.” I welcomed all of them and prepared food, they stayed the night and left in the morning after breakfast.
***
About 10-20 houses were burned by bombs when I was still there. I was there, but I was hiding, so I didn’t go look... I could hear how this neighbor's house exploded, that one’s started burning… Our barn was also bombed, we had a barn not far from our house, we had chickens, rabbits, pigs... all exploded.

Our house still stands... Neighbors' houses have been leveled to the ground, but since our house is a very big one, 280 square meters, Azerbaijani soldiers are staying there...
***
I got married very young, I was 17 years old. Had neither brains nor problems. I was a housewife, brought up three children, then grandchildren... had a big vegetable and greens garden... We used to pick the vegetables and take them to the market to sell. My grandchildren had everything. Now it’s been 8 months since I’ve been here, and neither my legs nor my back are working. I was a strong woman, but now my legs are too weak, I can’t even go somewhere to work as a cleaner. My hands are too weak. My only joy is my children now, I have nothing else left.
***
I didn't bring anything from Artsakh. I thought, I'm leaving my boys here, I should not care about things, God will see it, and will be upset with me, he will say that I’m leaving my boys, but I care about glasses or clothes...

So I looked at my house, looked around... and left. I didn't say goodbye to my boys either, I said "If I say goodbye, something bad will happen. Let me just look at you right now and go. Don't come near me, don't hug me. I will wait for you in Yerevan, whether we win or lose, I will wait for you, don't let me down."
***
Well, if I see a psychologist, will my pain go away? It won’t get any better. I need to be back to my village, to my house, to our family graves, where I can rest, cry, and feel a little better. Talking won’t change anything. If they give us back our house, we won't be upset anymore, won't cry, or get angry. We would live as before, earning our bread with our hard work.

⇧

2. ԶՐՈՒՅՑ ԵՐԿՐՈՐԴ / SECOND ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2021թ․ օգոստոս ամսին

Սեպտեմբերի 27-ի առավոտից ես էդ ձայներից արթնացա։ Ուժեղ ձայներ էին, որոտից ուժեղ։ Բայց, քանի որ մեր գյուղը գտնվում ա ասֆալտե ճանապարհի կողքին, իսկ էդ ժամանակ՝ մի քանի օր առաջ, նույնիսկ շաբաթներ առաջ սկսել էին վերանորոգել էդ ճանապարհը՝ Ստեփանակերտ-Կարմիր շուկա տանող մայրուղին, ես սկզբում պատկերացրի, որ երևի ինչ-որ աշխատանքներ ա շինարարական՝ ճանապարհի, սարքում են մարդիք։ Բայց հետո լսեցի, որ չէ՛, էս աղմուկը, էդ ձայները մի տեղից չեն գալիս, տարբեր տեղերից են։

Հետո արագ, քանի որ կիրակի էր, մենք էլ քնել էինք, աշխատանքի չէինք, ամուսնուս արթնացնում եմ, ասում եմ՝ կռիվը սկսել ա։ Ինքը ասում ա՝ ինչ կռիվ, ինչ բան, չէ՛, ճանապարհն են սարքում, ընդեղ խանգարող լեռ կա, տրաքացնում են, որպեսզի չխանգարի, ճանապարհը լայնացնում են։ Հետո, մինչև մի 15 րոպե, իմանում ենք, որ իրոք պատերազմ ա սկսվել։

Ի՞նչ անենք։ Քույրիկս՝ ինձնից փոքրը, Ստեփանակերտում էր, ու անընդհատ ասում էին, որ Ստեփանակերտն ա ռմբակոծվում, Ստեփանակերտն ա թիրախի տակ։ Ես զանգում եմ, ինքը չի պատասխանում։ Զանգում եմ հարևանուհուն, մի կես ժամ հետո վերցնում ա հարևանուհին, ասում ա՝ ինքը զառուլյոմ ա, ղեկին ա, գալիս ենք գյուղ։

Մեր գյուղն էլ առաջին պատերազմի ժամանակ՝ 92-ին․․․ խոր տեղ ա գտնվում գյուղը, սարի տակն ա։ Հնարավոր չի, որ թուրքն ընդեղ հասնի։ Էն ժամանակ չի հասել։ Մենք էլ էդ բանով, որ չի հասնի, գյուղ չի հասնի, ապաստարանը գյուղն ա, Ստեփանակերտում ով կար, գյուղից ովքեր գնում են աշխատանքի կամ բարեկամ-տատիկի տուն, էդ սաղ եկել լցվել էին գյուղ՝ մի օրվա մեջ, մի օրը ո՞րն ա, մի քանի ժամվա մեջ։ Նույնն էլ՝ քույրիկս։

Նայում եմ։ Քանի որ մեր տունը գտնվում էր գյուղի սկզբում, նայում եմ՝ մոստից մի քիչ վերև, կամուրջ կա, գյուղ մտնելուց կամուրջ ա, հետո բարձրանում են, գյուղ են մտնում, ես անընդհատ ճանապարհին եմ նայում, քանի որ ինքը էդպես վարորդ չի, ուղղակի սովորել ա, ամուսինը սովորացրել ա, ասել ա՝ պետք կլինի։ Եվ իրոք որ պետք եղավ։ Նայեմ տեսնեմ ինքը բերել ա հա՛մ իրա ընտանիքը, հա՛մ հարևանուհու ընտանիքը։ Իսկ տղամարդիկ․ իրա ամուսինը աշխատանքի էր, հարևանուհու ամուսինն էլ Ստեփանակերտ էլի իրա աշխատանքին էր։ Հետո լսում են, իրանք էլ են գալիս։ Բայց քույրիկիս հարևանուհին երկու օր մնաց գյուղում, իրա ամուսինը իրան տեղափոխեց Հայաստան։ Մենք չէինք մտածում Հայաստանի Հանրապետություն գալ, որովհետև ասում էինք, չէ՛, գյուղ չեն հասնի, թուրքերը գյուղ չեն հասնի հաստատ։ Բայց երկու օրում մեր գյուղը դատարկվեց։ Կանայք, երեխաները դուրս էին գալիս։ Սկզբից մենք նույնիսկ, որ ընտանիքով նստած զրուցում էինք, ասում էինք՝ խի՞ են դուրս գալիս, բա որ մենք գնանք, կողքի գյուղերից մարդիք բերեն՝ սահմանամերձ գյուղերից, որտեղ որ պատերազմը կար՝ Հադրութից, Մարտակերտից, մենք էդպես էինք մտածում՝ որ մարդ գա, ո՞վ ա իրանց մի բաժակ թեյ տալու, էդ մարդկանց հյուրասիրելու։ Ինչի՞ գնանք, գոնե մենք էդ մի բանով օգտակար կլինենք։ Հետո տեսնում ենք որ՝ չէ, մարդիք չեն գալիս գյուղերը, այլ լքում են հենց Արցախը, դուրս են գալիս Արցախից։

Հոկտեմբերի 3-ին դուրս ենք գալիս երեխեքի հետ, երեխեքից մեկը՝ չորս տարեկան, մեկը՝ երկու տարեկան, դուրս ենք գալիս, ինչպես միշտ, գյուղ, բայց գյուղում մարդ չկա։ Գյուղում կին արդեն մի քանի հատ ա մնացել, երեխա վաբշե չկա։ Վերջի երեխաները դուրս էին եկել մի ժամ առաջ։ Էդ վախտ ամուսնուս ասում եմ՝ էս որ սենց ա, երևի մենք էլ դուրս գանք, երևի մեզ էլ հանես։ Դե, էդպես ինքը ինձ լսեց, հանեց մեզ։ Ինձ, տալիս, իրա քրոջ աղջկան, մեր երկու փոքրիկներին։ Հանեց, բայց հետ գնալուց որոշեց, որ պիտի գնա իրա մայրիկին հանի։ Ստեփանակերտից ամուսնուս եղբոր կինն ու երեխան եկան գյուղ, Շուշիից ամուսնուս քույրը իրա երկու երեխաների հետ [եկան] գյուղ, իրենց ամուսինները պատերազմի դաշտում էին։ Իմ ամուսինն էլ մասնագիտությամբ բուժակ է, գնաց ներկայացավ զինկոմիսարիատ, հոսպիտալ և ասեց, որ Ղարաբաղում եմ, ես չեմ լքել Արցախը, եթե իմ կարիքը լինի ես գյուղում եմ։

Եվ էդպես հոկտեմբերի 3-ին հանեց մեզ, գնացինք Սյունիքի մարզի Քաջարան քաղաք, բարեկամի տուն, քեռու տուն։ Էնտեղ մեզ նորմալ վերաբերվեցին, լավ պահեցին, բայց անընդհատ մեր կապը գյուղի հետ էր։

Մենք, որ գյուղում էինք, էդ վախտ չէին ռմբակոծում մեր գյուղը, բայց կային անօդաչու սարքեր։ Տենց, երեխաներն անօդաչու սարքի ձայնից վախեցան, մեծը՝ իհարկե։ Մեծը արդեն դողում էր, որ անօդաչու սարքի ձենը գալիս էր։ Որպեսզի էդ վախի սթրեսը ավելի չխորանա, երեխեքի մեջ հետո հետք չթողի, ստիպված դուրս ենք գալիս։ Նշեցի, որ քույրիկս էլ էր եկել գյուղ, ինքն էլ ա դուրս գալիս երեխեքի հետ։ Մի հատ [էլ] չամուսնացած քույրիկ ունեի, ինքն էլ ա դուրս գալիս [գյուղից], բայց ինքը գնում ա Ստեփանակերտ, աշխատում, օգնում ա։ Հացով, ջրով, ինչով կարում ա։ Հետո Շուշի են տեղափոխվում իրանք։ Շուշին էլ ռմբակոծեցին, ստիպված Շուշիից էլ դուրս եկան։

Հետո, արդեն Հայաստանում, որ ապրում էինք, ամեն օր զանգում էի ամուսնուս, հայրիկիս, քանի որ իրանք գյուղում էին, տեսնեմ՝ ինչ դրություն ա, ինչ վիճակ ա, մենք հետ գնալո՞ւ ենք, թե՞՝ չէ։ Հա՛, գալու եք, բա ի՞նչ եք անելու։ Անընդհատ էդ են ասում, մինչև հոկտեմբերի 24-ը։ Քսանչորսին արդեն խփում էին գյուղի վրա, ռմբակոծվում էր գյուղը։ Ու էդպես երկու օր։ Երկու օրից, հոկտեմբերի 26-ին, գյուղը ընկնում ա, ընկնում ա ադրբեջանցիների ձեռի տակ։ Ու հենց իրանք առաջինը, որ մտնում են, սկսում են վառել գյուղը։ Հիմա տեսնում եմ՝ իրանց դրած վիդեոներով, թե ինչպես են վառել գյուղի տները, ինչպես են քարուքանդ արել ընդեղ ամեն ինչ, ինչ կա-չկա։

Էդպես, նոյեմբերի 11-ին Քաջարանից տեղափոխվում ենք Երևան, Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միության շենք, մինչ օրս էստեղ ենք։

Իրանք [քույրը] երեք ընկերուհիներով էին, իրանք ահագին օգնեցին։ Հացի փուռ մտան, հաց սկսեցին թխելը։ Հետո, որ Ստեփանակերտում լույսերն անջատեցին, քանի որ ռմբակոծվել էր հենց Ստեփանակերտի էլէկտրակայանը, իրանք ջրի գործարան մտան, շշերն էին լցնում ջրով, որ տեղափոխվի հասնի զինվորին։ Դրանից հետո իրանք բարձրանում են արդեն Շուշին։ Ստեփանակերտն արդեն շատ էր ռմբակոծվում, բարձրացան Շուշի, սկսեցին Շուշիում ինչով որ կարող են օգտակար լինեն։ Ասում էին՝ կար էինք անում, մայկաներ, բան էինք կարում տղերքի համար։ Բայց եկեղեցին էլ որ ընդեղ ռմբակոծվեց, իրանք ընդեղ էին, որ եկեղեցին ռմբակոծվեց։ Էդ օրն իրանց ընկերուհիներից մեկի մայրիկը ասում ա՝ դուք պիտի դուրս գաք, դուք երեքով չպիտի մնաք էլ Արցախում, պիտի դուրս գաք։ Որպեսզի, եթե մեզ ինչ-որ բան լինի, գոնե մեզ գտնող լինի։ Ինչով կարեցան օգնեցին, ես ինչքան հիշում եմ քույրիկս հոկտեմբերի 17-ին ա դուրս եկել Արցախից։

Գյուղ կա Ստեփանակերտի մոտ, Կրասնի կոչվող գյուղ ա, ընդեղ պլանավորվում ա ակնաղբյուրցիների համար տներ կառուցել, 100 տուն, որ հետ վերաբնակվեն էդ մարդիկ էդտեղ։ Չգիտեմ, ճիշտն ասած, Երևանում մնա՞նք, թե՞ հետ գնանք, կամ էլ Երևանից էլ դուրս գալ։ Դեռ ներկա պահին մնում ենք էստեղ, մի տարի էլ պիտի մնանք, քանի որ ամուսինս համալսարանի ուսանող ա, վերջի կուրսի։ Ինքը գոնե ավարտի, հետո տեսնենք, հետո կյանքը ցույց կտա։ Իհարկե, Արցախի հողը ձգում ա, ուզում ես գնալ Արցախում ապրել։ Բայց Արցախում գնաս քո տեղը, քո տունը ապրես։ Հիմա որ չկա էդ տարածքը, Ստեփանակերտում ապրած, Կրասնիում ապրած կամ Քաջարանում՝ ինչպես մենք ապրել ենք, նույնն ա, նույն օտարությունն ա, ուղղակի պիտի հարմարվես էդ միջավայրին, ընդունես ու ապրես։ Գոնե երեխաների համար, որովհետև կյանքը շարունակվում ա։ Իրանց մենք պիտի ճիշտ ուղի ցույց տանք ու լավ ապագա ապահովենք, ինչքան հնարավոր ա, որ իրանք գոնե չապրեն էն ամեն ինչը, ինչ մենք ենք ապրել։ Եթե հնարավոր ա էդ։

Մենք ապրում էինք տատիկի հետ, ամուսնուս մայրիկի հետ։ Տունն առանձին ունեինք, նորմալ, զբաղվում էինք հողագործությամբ։ Ես ու ամուսինս աշխատում էինք դպրոցում, դպրոցից հետո մի կտոր հողամաս էինք մշակում, որպեսզի չգնենք, և իհարկե երեխաներն ուտեն ավելի առողջ սնունդ, սնվեն առողջ։ Պահում էինք թռչուններ։ Դե, գյուղում անասնապահներ էլ կային, օրինակ, միսը միշտ թարմ էինք առնում, իսկ հիմա միսն ուտում ենք, բայց չգիտենք, էդ մի՞սն ենք ուտում, թե՞ ինչ ենք ուտում։ Վարունգ-լոլիկն ուտում ենք, հիմա ամառ ա, սեզոնն ա, բայց համերը, կարծես,տեղը չի, ինչ-որ մի բան էն չի, կամ սովորական կանաչին, ինքը հոտ չունի։ Լրիվ ա փոխվել, համ ընտանիքն ա [փոխվել], տատիկը մնացել ա Ղարաբաղում, Արցախում, մենք մնացել ենք Երևանում, այսինքն ընտանիքը բաժանվել ա։

Մինչև պատերազմը սկսելը, 26-ին, մենք գյուղի կողքին այգի ունենք, մրգատու այգի ա, խնձորի ծառեր և պոպոք էլ կար, գնացինք պոպոքը հավաքեցինք, խնձորներից հավաքեցինք, բերեցինք տուն, հեսա ձմեռը գալու ա, դե, կամաց-կամաց բերքահավաքն ա սկսել, աշուն ա, աշնան առաջին ամիսն ա վերջանում։ Ո՞վ իմանար, որ հաջորդ առավոտը կարթնանաս, ու քո գործդ դեռ չսկսած՝ կիսատ կմնա։ Էս գյուղացու աշխատանքը։ Էդպես, էն է՛լ երևի ադրբեջանցիները կերան, մեր հավաքած մրգերը ու պոպոքը։ Քանի որ տունը՝ ըստ իրանց նկարների, իրանց կազարման ա։ Իրանք ընդեղ հանգստանում են, հետո հաջորդ օրը գնում են պոստի։ Պերեսմենկա որ լինում ա, էդ տունը սարքել են իրանց հանգստանալու տեղը։ Ասեցի չէ՞ սկզբում, գյուղի առաջին տունն ա, ու հարմար տեղ ա։ Հա՛մ իրանց հիմիկվա դրած պոստերից ա մոտիկ, հա՛մ կողքի գյուղից։ Ընդեղ երկու ճանապարհ ա․մեկը գյուղ ա մտնում, մեկը կողքի գյուղ ա գնում։ Հարմար տեղ ա, տեղավորվել են հարմարվել են իրենց համար։

Ֆեյսբուքյան էջ կա, բացել են, խմբում գրում են մեկը մյուսին, տեսնում ենք։ Էն մեկի տանը պարում են, էն մյուսի տունը չկա, վառած ա, երրորդի տանը ապրում են, էսպես։ Էդ սաղ ֆեյսբուքյան էջերով։ Իրանք յութուբ են գցում, յութուբից էլ մերոնք, մեր համագյուղացիները քաշում են, դնում ֆեյսբուք։

Մենք տանն ունեինք հաստ վարագույրներ։ Կախեցինք, մենք մտածեցինք, որ լույս չլինի, հեռախոսներն անջատենք, իրանք մեզ չեն գտնի, չեն նկատի ու բան չեն անի։ Քանի որ մեր գյուղի մոտակայքում զորամաս չկար, տենց ինչ-որ զորապահեստ չկար, մտածում էինք, որ չեն կրակի։ Էդ դրոնը չի կարա ընկնի ու մի տան մարդկանց վերացնի, ինքն էլ եքա արժեք ունեցող սարք ա։ Ուղղակի անջատում էինք հեռախոսներն ու լույսերը, ասում էինք՝ չի կրակի, էս ինչի՞ են գալիս հետաքրքիր ա, ի՞նչ են ման գալիս էստեղ։ Չէինք մտածում, որ իրանք մեր ճանապարհներն են նկարում ու մեր անտառները, ոնց իրանք գան ու հասնեն Շուշի։ Հետո միգուցե ավելի ուշ, որ արդեն 17-ին 18-ին հասել են Հադրութ, Հադրութից էլ դեպի Շուշի են գալիս, դե, դեպի Շուշի Հադրութից ո՞նց պիտի գան էդ անտառներով, պիտի մեր գյուղով մտնեին, կողքի գյուղով գնային։ Չգիտեմ։

Արագի մեջ, համ դպրոցը ռմբակոծվեց, համ ակումբի շենքը ռմբակոծվեց, ու հենց էդ տեղը, որտեղ որ զինվորներն էին։ Ես ինքս անձամբ տեսել եմ։ Ասում եմ, չէ՞, ամուսինս 26-ին ա դուրս եկել։ Էդ վախտ ռմբակոծվում էր գյուղը, ու ինքը նկարել ա ակումբը՝ ոնց ա հենց երկրորդ հարկի պատուհանով մտնում, ու ըտեղ էին զինվորները, ոնց ա սնարյադը հենց էդ տեղը մտնում։ Ու հետո իրանք ոնց են դպրոցի կողքը, բայց ոչ դպրոցը, ռմբակոծում։

Չգիտեմ, չեմ կարա ասեմ էդ ինչ էր։ Անհասկանալի պատերազմ էր։

Ամբողջությամբ 860 հոգանոց գյուղը՝ էդքան հոգի մնաց դրսում։ Էդ մենակ մեր գյուղը, բա՝ ինչքա՜ ն տեղ ա մնացել։

Ես չգիտեմ, ես հենց գյուղով ասեմ, որ ընդեղ ընդհանրապես չի եղել ադրբեջանցի։ Իսկ հիմա, Արցախում էդ մի մասերում ադրբեջանցիներ են, մի մասերում էդ ռուս խաղաղապահները, մի մասում էլ էդ հայերը, որ ապրում են, պիտի ապրեն։ Ես մտածում եմ, որ իրանք ավելի ուժեղ են, որ հետ են գնացել, որովհետև անհնար ա, խառնված իրավիճակ ա ընդեղ։ Ճիշտ ա՝ հա՛, աշխատում ես, քո գործերով օրդ անցնում ա, բայց մեկ ա՝ երեկոյան գլուխդ որ դնում ես բարձին, մտածում ես՝ էս ինչ ա կատարվում իմ շուրջը, էս ինչ քաոս ա, ու անորոշ, անորոշ մինչև էսօր։

Ճիշտ են ասում, եթե դու քո տունը չպահես, քո տան սահմաններն էնպես չսարքես, որ, հարևանը չեմ ասում, մի հատ անասուն չմտնի քո բանջարանոցը, խոզերը, օրինակ, բակի, որոնք դուրս են եկել արածում են, և չվնասի քո արած գործը։ Ռուսը, ուրիշը չի գա քեզ համար ցանկապատ դնի, որ քո վարած կարտոֆիլը, ցանած կարտոֆիլը չվնասեն։ Մենք պիտի մեր գլխի ճարը տեսնենք, եթե մենք չենք պահում մեր սահմանը, ռուսը ինչի՞ պիտի պահի, ինչի՞ համար, ի՞նչ նպատակով, ինչի՞ դիմաց։ Եթե Արցախը վերջնական տալու են ռուսին, դա լինելու ա ռուսի տարածություն, մտնելու ա ռուսի կազմի մեջ, էլի լրիվ խճճված ա, շատ։ Սթափ որ մտածում ես՝ անորոշություն անորոշության հետևից, ու մինչև ե՞րբ։ Հենց սաղ էդ իրանց նպատակն ա, որ հայաթափվի, իսկ մեր էսքան հայերի ներկայությունն ընդեղ, ասում ա, որ չի հայաթափվի։ Չի հայաթափվի, կդիմանանք, բայց ինչքա՞ն կդիմանանք։

Համակերպվել։ Եթե ասում եք՝ էն Սովետմիության ժամանակ, ախր, Սովետմիության ժամանակ էսքան արյուն չէր թափվել։ Մեկս մյուսի նկատմամբ էսքա՜ն թշնամանք, թշնամանքն ավելի խորն ա, ու վախն էլ ավելի մեծ ա, որ իրար հարևանությամբ չենք կարա ապրենք խաղաղ։ Դրա համար ա երևի էդ խաղաղապահները, որ համակերպվեն, բայց ո՞վ ա ասել, որ տարիներ հետո կհամակերպվեն, չեն համակերպվի։ Ո՞նց կարաս դու մոռանաս քո երեխուդ, ո՞նց կարա ախպերը մոռանա իրա ախպորը, որ իրա ախպերը զոհվել ա հենց ադրբեջանցու ձեռքով։ Հիմա իրանք ո՞նց են դատում մեր գերիներին, ասում են 90-ականներին դու սպանել ես էսինչ էսինչին, դրա համար ձեզ էսքան տարի դատում ենք։ Նույնն էլ մեր մոտ ա, ու էդ թշնամանքը ոչ թե վերացել ա, թեթևացել ա ինչ-որ բանով, այլ ավելի ա խորացել, որովհետև էդքան արյուն ա թափվել։

Ինչ-որ տեղից մեզ ուժ ա պետք, հենարան ա պետք։ Ընտրել ենք ռուսին, չգիտեմ՝ ինչքանով ենք ճիշտ արել, ընտրել ենք էլի ռուսին, որովհետև ռուսն էլ չի պահում։ Ինչ պատմությունը հիշենք, ռուսի հետ ենք, անընդհատ կորցնում ենք, անընդհատ կորցնում ենք․․․

Երեխաները կամաց-կամաց իրանց գտնում են։ Երեխաները ակտիվ են, սկսում են կամաց-կամաց, շատ վատ բան եմ ասում, բայց՝ մոռանալ։ Երևի մեր նպատակն էլ հենց էդ ա, որ մինչև հիմա մենք էստեղ ենք, որ երեխաները մոռանան։ Ոնց որ ստացվում ա իրանց մոտ մոռանալ։

english translation

Recorded in August 2021

In the morning of September 27, I woke up to loud sounds, louder than thunder. Our village is located next to an asphalt road, which was being repaired at that time, the highway leading to Stepanakert [capital of Artsakh (Nagorno-Karabakh)] - Red Market. So at first, I thought I was hearing construction noises. But then I realized that the sounds are not coming from one specific place, they are coming from different places.

I woke my husband up quickly... since it was Sunday, we were still sleeping. I said, “The war has started“, and he said, ''No, it's construction, they are widening the road.'' Then, in 15 minutes or so we learn that the war has really started.

So what should we do? My sister, younger than me, was in Stepanakert, and [in the news] they kept saying that Stepanakert was being bombed, Stepanakert was under attack. I started calling her, but she wasn't answering... I called her neighbor... half an hour later the neighbor picked up and said [my sister] is driving, they are coming to the village. The location of our village makes it hard for the Turks to reach. At least in 1992, they didn’t. Knowing that, everyone who moved to Stepanakert for work or study, all started coming back to the village to get away from bombings. All in one day... even in a few hours. And so did my sister.

Since our house was located at the very entrance of the village, I was constantly looking at the road, worried for my sister, because she’s not a very good driver... Her husband taught her, he said she might need it one day. And she did... She drove all the way back to the village and brought her family and her neighbor's family.

My sister's neighbor stayed in the village for 2 days only, then her husband sent her to Armenia. As for us... first, we weren’t thinking of leaving for the Republic of Armenia, because we were sure that the Turks would definitely not reach the village. But within 2 days our village became empty, all the women and children were leaving. Our family did not approve of this first. “Why are they leaving, if people come from other villages, from Hadrut, Martakert, who who would give them a cup of tea, and something to eat? At least we could be useful in that way'' we said. Then we saw that people are not leaving the villages, they are leaving Artsakh.

On October 3, we went out to breathe some air with the children, one of the children was four at that time, the other - two... and we saw there was no one left in the village. Only a few women and no children, the last group of children had left an hour ago. So I tell my husband, ''Maybe we should leave too, maybe you should send us away.'' So he listened to me. He drove me, his sister, his sister’s daughter, and our two small children. Then he went back to [try to persuade] his mother to leave too. My husband's brother's wife and child came to the village from Stepanakert, and my husband's sister from Shushi [city in Artsakh] came to the village with her two children, their husbands went to war. My husband is also a medic by profession, so he went to the military point and said “I am in Karabakh, I have not left Artsakh, if I am needed I am in the village“.

And so on October 3, my husband drove us to the city of Qajaran, Syunik region [Armenia], to a friend's house. They treated us well there, but we were always with the village in our thoughts.

When we were still in the village, they [Azerbaijani military] were not bombarding our village yet, but we noticed drones. So, the children, more the elder one, were scared of the sounds of drones. Each time he heard the sound he started shaking. We didn’t want all that stress and fear to have deep consequences on children's health, so we had to leave. I mentioned that my sister had also come to the village, she also left with us and brought her children. I also have another sister who isn't married, so she went to Stepanakert, and started helping with distributing food, water, baking bread, did whatever she could do to help in that situation. Then they moved to Shushi and started helping there. Shortly after that Shushi was bombarded as well, and they had to leave.
***
When we were already in Armenia, I called my husband and my father every day, they stayed behind in the village, to see what the situation was, and whether we were going to go back or not. We were hopeful until October 24. On October 24 they started bombing the village, and bombed for two days, on October 26, the village fell into the hands of the Azerbaijanis, and the first thing they did when they went in, had been to set everything on fire. Now, looking at the videos Azerbaijanis posted online, I see how they burned the houses of the village, and how they destroyed everything there.

So... On November 11, we moved from Qajaran to Yerevan, to the building of the Armenian General Benevolent Union, and we're still here.
***
My sister with her two girlfriends helped a lot. They baked bread in Stepanakert. When the power plant in Stepanakert was bombed and the electricity got cut off, they were helping to prepare water bottles for transportation to the front. After that, they went to Shushi... Stepanakert was already being heavily bombarded, so they started doing whatever they could to be useful in Shushi. When the church [St. Ghazanchetsots] was bombed they were there. That day, the mother of one of their friends said, “You must get out, the three of you should not stay in Artsakh any longer, you must get out. If something happens to us, at least there will be someone to find us.“ As far as I remember, my sister left Artsakh on October 17.
***
There is a village near Stepanakert, called Qrasni, the authorities are planning to build houses for Aknaghbyur village residents [whose houses were bombed and the village was seized by Azerbaijan], 100 houses, so that people can resettle there. I don't know to be honest, should we stay in Yerevan... should we go back... or leave Yerevan... We are staying here at the moment and will stay for another year, because my husband is a university student, in his final year. We’ll wait at least after he graduates, then we'll see. Of course, we do want to go back and live in Artsakh. But live in our own home. Now that it’s gone... living in Stepanakert, living in Qrasni, or in Qajaran, it's the same thing, it's the same foreign space, you just have to adapt to that environment, accept it, and live. At least for the children, because life goes on. We must bring them up and ensure a good future for them as much as possible. So that at least they don't live through the hardships that we did. If it is possible.
***
We lived with the grandmother, my husband's mother. We had a house, and a piece of land where we were growing vegetables. My husband and I worked at the school, after school we worked on our small land so that we wouldn't have to buy vegetables, and the children eat healthy. We kept birds. There were cattle herders in the village, so we always bought the meat fresh. And now we eat meat, but we aren’t sure what we are eating. The taste of vegetables, cucumbers, and tomatoes doesn't seem right either, something is missing, and even greens don't smell. Everything completely changed, including our family, the grandmother stayed in Karabakh, Artsakh, and we stayed in Yerevan, the family was separated.
***
On the 26th, a day before the war started... we have a garden next to the village, an orchard with apple and walnut trees... We went there and picked some apples, walnuts, brought them home... the harvest season was starting, and it was time to prepare for the winter. Who could have known, that we'd wake up the next morning and the work would be interrupted before it even started, I mean our farming work. So I guess the Azerbaijanis ate the fruits and walnuts that we picked. Because our house, according to their [Azerbaijanis'] pictures, is now a barracks for them. I mentioned that it's the first house when you enter the village, conveniently placed. It’s close to their current military positions and from the next village. There are 2 roads, one goes into our village, the other leads to the next close by village. It is a good position, so they have settled there.

There is a Facebook page, fellow villagers opened it, we write to each other in the group. So we see the Azerbaijanis are dancing in one's house, the other's house is not there, it is burnt down to the ground, etc... They [the Azerbaijani soldiers] put these videos public on YouTube, and we, our fellow villagers, download it from YouTube and put it in the Facebook group.
***
We had thick curtains in our house, we thought that if there was no light, and we turned off our cellphones, they [Azerbaijani military] wouldn't find us, and they wouldn't do anything. Because our village... there was no military unit near the village, there were no military reserves, and we thought that they wouldn't shoot. That drone cannot be used against civilians in a house, it's an expensive device after all. We were wondering, why are the drones here, what are they doing here? We couldn’t have thought that they were imaging the area, making the map of our roads and our forests, to come and reach Shushi. They seized Hadrut on October 17-18, so later we thought that they would’ve gone through our village, and the neighboring one to enter Shushi from Hadrut.

Our school was bombed, our club building was bombed, and at that time some of our soldiers were staying there. I mentioned that my husband left Artsakh on the 26th, the village was already being shelled, and he took a picture of how the bomb entered right through the window of the second floor when our soldiers were there... And then how they were bombing around the school.

I don't know... it was an incomprehensible war. More than 600... 860 people who lived in the village lost their houses, and everything else.
***
Now, in Artsakh, there are Azerbaijani military in some parts, Russian peacekeepers in other parts, and Armenians who continue living there... I think they are stronger [than me] that they went back... because it is an impossible situation there. During the day you might get busy going to work, and your day goes by, but when the evening comes and you lay your head on the pillow, you start thinking about what is happening around you, what chaos... and so much uncertainty, uncertainty until today...
***
If you don't take care of your house, if you don't arrange the borders of your house in such a way that an animal couldn’t enter and destroy your vegetables, damage the work you have done, the Russians, others, will not come and put up a fence for you so that the potatoes you grow don't get damaged. We have to defend ourselves, if we don't protect our borders, why would the Russians protect them. And at what cost to us, what they would ask in return. If Artsakh is given to Russia and becomes part of Russia, a Russian territory... It's all so unclear, and confusing. Uncertainty after uncertainty, and until when... Their goal is to drive Armenians out of Artsakh, but we will endure... but for how long?

During the Soviet Union, we [Armenians and Azerbaijanis] lived side by side but there hasn’t been so much bloodshed then. The enmity is deeper and the fear is even greater now that we won't be able to live peacefully next to each other. That's probably why the peacekeepers are there, but who said that after some years the situation will change, it won’t. How can you forget your child, how can your brother forget his brother, who was killed by an Azerbaijani? Now they [Azerbaijanis] judge our war prisoners in court, saying that in the 90s you killed so-and-so... It is the same with us, and that enmity has not disappeared, but has deepened, because so much blood has been shed.

We need strength from somewhere, we need support. We chose Russia... I don't know if this was the right decision... throughout history, we keep choosing Russia to support us, and we keep losing, we keep losing all the time...
***
The children are slowly finding themselves... they are active... starting slowly to… I feel guilty for saying this, but... to forget. Perhaps that is our goal, that’s why we are here till now, so that the children forget. Looks like they will.

⇧

1. ԶՐՈՒՅՑ ԱՌԱՋԻՆ / FIRST ENCOUNTER

հայերեն սղագրություն

Ձայնագրվել է 2021թ․ օգոստոս ամսին

Պատերազմը շատ-շատ խորը, ցավալի հետքեր ա թողել, ոնց հասկանում եմ, մեր հասարակության մեծանասնության վրա։ Իսկ ինչ վերաբերվում է ինձ, իմ տղային․ տղաս ծառայում էր տարի երեք ամիս, 19 տարեկան էր։ Վերջին ամիսներին` հատկապես վերջին մի տարում, ինքն արդեն կայացած զինվոր էր, դիրքի ավագ։ Սեպտեմբերի 30-ին ա զոհվել։

Երջանիկ էր իրա ձևով, ինքը իրան զգացել էր էլի, արդեն կայացել էր, կարողանում էր իրան լավ զգար իր ծառայության մեջ, որովհետև իրականում տեսակով շատ բարի ու պատրաստակամ, անկեղծ, ինչ-որ մի տեղ՝ սաստող։ Իրան լսում էին, անգամ իրանից տարիքով զինվորականներ խորհրդի էին նստում։ Ես, իմանալով իրա տեսակը, գիտեի, որ այդպես էլ լինելու է, բայց գալիս պատմում են, թե ինչ տիպի հաջողություններ ա ունեցել էնտեղ։ Խրախուսվել ա ինչ-որ նվերով՝ հատուկ ՊՆ-ի կողմից ժամացույցով, որը այդպես էլ կորեց, մենք չտեսանք։ Ոչ մի բանը, այսինքն, իրա չտեսանք։ Երբ որ զոհվել էր, չգիտեմ ինչի, ես զգում էի, որ էդ ժամացույցը գոյություն ունի։ Գորիսի քննչական բաժնում էր, բերել հանձնել էին իրան հոսպիտալ, հիվանդանոցը, ավելի շուտ՝ անատոմիկում։ Որ դին բերել էին, էդ ժամանակ հանել էին վրայից ամեն ինչ, մի խոսքով, մենակ էդ ժամացույցը հասավ ինձ, էն էլ՝ մի կերպ։ Հետո փոքր հեռախոսը, որ տղաների մոտ էր մնացել, գխարկը՝ ձմեռային, որ էլի տղաների մոտ էր մնացել, սենց․ մասունքներ, որոնք հիմա զուտ բանակից մնացած հիշողություններ են։

Մի խոսքով, երկարուձիգ 25 օր փնտրում էինք։ Ինքը կորել էր, կորել էր, որովհետև անուն-ազգանունը նշված չէր։ Երբ որ զոհվել ա, տղաները իրան բերել հանձնել են Ջաբրայիլի հոսպիտալ։ Էնտեղ ինչ-ինչ պատճառներով, երևի թե քաոսի պատճառով, բժիշկներն անունը չեն նշել անունը։ Թե ինչքա՜ն այդպիսի երեխաններ կան, որ ամիսներ շարունակ անատոմիկներում են առայսօր, ու ծնողները չգիտեն դրա մասին։ Էդ ձևով Վահեին կորցրել էինք։

Եկել ա, եկել ա, եկել ա ժամանակը անցել, սկսել են ֆոտոներ անել։ Ճանաչելի դիակներին ֆոտոներ են արել, համարակալել են, դրել են ամբողջ անատոմիկի կարտոտեկայում, ու ծնողները՝ մենք, հանձինս, ընկած ամբողջ անատոմիկներում, անուն-ազգանունով ման ենք գալիս, չենք գտնում։ Վերջում, ամուսնուս եղբայրը պատահաբար, նկարով, ենթադրում ա, որ էդ Վահեն ա։ Վիտոգե Վահեն էր, բայց ոչ անուն-ազգանուն կա, ոչ մի բան, անատոմիկի աշխատողներն ասում են, որ «խաչով տղան», ինչ ա, որ վզի փայտի խաչը, գիտեք, զինվորները կրում են, Վահիկինս իրա վրա էր մնացել մինչև վերջի վայրկյան, ու չեն հանել վզից։ Այսպես, կիսանդրի, ես անձամբ եմ տեսել էդ նկարը։ Էդ նկարը համարակալված` էսինչ համարի դիակն ա։ Դե գնա ծնող դու հինգ ամիս էլ փնտրես, եթե չճանաչես, ու ասեմ, եթե ես ու իմ ամուսինը չգնայինք, տեգորս կինը չգնայինք, տեգրս էնքան շոկի տակ ա եղել, չի ճանաչել։ Աչքերի խամրելուց, դիակների մոտ աչքերի գույնը փոխվում ա, դառնում ա կապտա-մոխրագույն։ Իսկ Վահեինը կարիչնիվի, կարիյե գլազա, փոխված ա եղել, ինքը ասել ա՝ չէ, մեր տղեն կապուտաչյա չի։ Վաբշե դիմագծերը իրա ճանաչելի էր, ուղղակի էդ կեղտոտ, հողոտ, արյունաշաղախ, վերքոտ դեմքը, պահի տակ ինքը չի մտածել, որ էդ Վահեն ա, որովհետև աչքերը խամրած ա արդեն եղել։ Իսկ իրա նկարը, փաստորեն, արել են իրա զոհվելուց մոտ երկու շաբաթ հետո։ Երկու շաբաթ հետո հայտնվում ա անատոմիկի սիստեմայում։ Համարակալել են ու տվել են ի պահ։ Էնքա՜ն տենց երեխեք կան, որ ծնողը էդքան հոգով պատրաս չի, որ գնա, ոնց որ ասած, ընկնի էդ դիակները հերթով նայի։ Դուք ուղղակի չեք պատկերացնում դա ինչ ա։ Ես հինգ րոպե էլ սկի չեմ նստել էդ մոնիտորի դիմաց, բայց, իհարկե, էդ ժամանակ, երբ որ ես նստած էի, ես զոմբիացած էի, իմ համար մեկ էր` էնտեղ կիսաքանդված գլուխներ, արնաշաղախ դեմքեր, մի ոտ ու մի ձեռ։ Էդ նկարները տեսնել ու դրա միջով անցնել սարսափելի է։ Ասածս էդ ա, որ ինքը մի քիչ ուրիշ ա էլի: Չգիտեմ, բառեր չունեմ։ Ճանապարհ ա, որը դեռ չի էլ ավարտվել։

Զոհվելուց հետո, երբ որ գտա, շատ ծանր շրջան էր, շատ։ Ես հիմա ավելի լավ եմ։ Էնքանով եմ լավ, որ հոգուս խորքում զգում եմ՝ չեմ գիտակցում, ուղղակի զգում եմ, որ Վահիկս կա, հեռու ինձնից, բայց կա՛, որովհետև էդ զգայարան ա, մայրական կապը տղայի հետ մի քիչ շատ ուժեղ ա, ու այդ զգայարանը հըլը աշխատում ա։ Չգիտեմ՝ ինչքան կաշխատի։

Վահիկին գտնելուց հետո ասում էի, որ ես ինքս մահացել եմ, իրոք ես չկայի։ Ես շատ-շատ վատ էի։ Բայց, երբ որ իրան գտա, էնքան հետաքրքիր էներգետիկ մի հատ սենց գունդ․․․ Փակ էր դագաղը, դե, 25 օր հետո խեղճ երեխես արդեն Վահեն չէր, ձևափոխված էր արդեն։ Հա։ Բայց էդ գունդը՝ էներգիայով լի, մտավ իմ ներսը, լուրջ եմ ասում հոգուս մինչև խորքը ոնց որ մեջս մտնի։ Ու դրանից հետո ես, անգամ էդ օրերին, հուղարկավորությանը, պանխիդային, ես բոլորին արգելում էի լացել։ Ասում էի՝ ժպտացեք, Վահես եկել ա։ Ինքը կենսուրախ էր, թույլ չի տալիս լացել։ Որ լացում էի պահի տակ, գալիս, ասում էր՝ մի լացի, հետս հավասար կարար լացեր։ Շատ զգայուն էր հոգով, սրտով։ Ասում էի՝ ուրախացեք, չլացեք, ձայնով հանկարծ մեկնումեկդ չլացեք, հակառակը՝ ժպտացեք։ Վերջապես գտանք Վահեին, եկավ Վահեն։ Ու ասեմ, շրջապատում ինչքան մարդ էդ օրը մեր կողքն ա եղել, տարօրինակ ձևի ասում էին՝ էդ տիպի խաղախ հոգեհանգի՞ստ։ Որովհետև շա՜տ վատ վիճակներ ա եղել,ես չգիտեմ, որովհետև ես ի վիճակի չեմ եղել ոչ մեկին այցելեմ։ Ասենք, դուք հասկանո՞ւմ եք, Վահեի օրը դիակի հերթ ա եղել անատոմիկումում, հե՜րթ․․․

Հետո, ամիսներ հետո, ինձ պատմում են, ասում են՝ մենք ապշած էինք քո ռեակցիայի վրա, թե դու ինչ հանգիստ էիր։ Ասեցի՝ ո՞նց, բա Վահեիս գտա։ Մինչև էդ ես գիժ էի, քայլող դիակ, մի հատ շիզոֆրենիկ գիժ։ ԴՆԹ-ի հանձնելու օրը մատիցս չկարողացան չորս կաթիլ արյուն հանեն։ Բժիշկը ապշած էր մնացել։ Ասի՝ հա՛, ցամաքել սառել եմ, երակներս իմ մեջ, արյունս սառել ա, այ տենց վատ էի, որովհետև հանձնել էի ԴՆԹ, որ Վահեին գտնենք, կաթիլ արյուն, ասում եմ, մի կերպ՝ չորս կաթիլ արյուն, մատս ցավում էր մի շաբաթ, ոնց էին սղմել, որ դուրս գա մեջիցս։ Էդ ապրումները, ես չեմ կարա, ասում եմ՝ Աստված չտա ինչ-որ մեկը դա ապրի, ես չեմ ցանկանա ոչ ոքի դա։ Սարսափը նրանում էր, որ ամբողջ քաղաքով մեկ էր։ Գիտե՞ք ինչի էր նման։ Էն սարսափ ֆիլմերի մեջ, որ ինչ-որ քաղաք ամբողջությամբ վարակվում ա ինչ-որ վատ վիրուսով: Ֆիլմերում ո՞նց եք պատկերացնում, ամբողջ քաղաքը էդ վիճակում։ Ամբողջ Հայաստանն էր էդ վիճակում։ Վահեին փնտրելու ժամանակ մենք հասել ենք մինչև Ղափան։ Ես՝ անձամբ։ Հիվանդանոցներն ու հոսպիտալները, Սիսիան, Գորիս, Ղափան, չկար ու չկար։ Անսաման վիրավորներ էր, ցուցակներ էր։ Մի օր զանգեցին ասեցին՝ Վահիկին վերտալյոտով վիրավոր բերում են Էրեբունի։ Ի՜նչ տիպի կվազենք։ Մի ժամ, երկու ժամ սպասեցինք, վիրավոր բերեցին երեք հատ, Վահիկս մեջը չկար։ Էն որ սենց ենթադրություններով․կարո՞ղ ա հայտնվի, կարո՞ղ ա ստեղ ա, կարո՞ղ ա ընդեղ ա։ Ամեն Աստծո օր ռեանիմացիաները, առավոտ-իրիկուն մտնում էինք, հատիկ-հատիկ առերես ստուգում էինք, լիքը վիրավոր կար, որ չէր կարում խոսեր, ապարատների տակ էր, որ տեսնենք Վահե՞ն ա, թե՞՝ ոչ։

Իրականում ես վաղուց էի գիտակցում, որ Վահեն չկա։ Ես տեսիլքով էի տեսել Վահիկի փակ դագաղը, պանիխիդան, ես՝ կողքը նստած։ Ինձ տեսիլք էր եկել իրա զոհվելուց մի օր հետո։ Ես գիտեի, որ Վահեն չկա։ Ուղղակի ես իրան փնտրում էի, որովհետև մինչև հիմա, եթե ես չգտնեի Վահեին, ես երևի թե ինքնասպան կլինեի։ Անտանելի ա դա։ Դա ինչ-որ մի տեղ հույս ա տալիս, որ ինքը դեռ ողջ ա, բայց քանի որ ես հաստատ գիտեի, որ ինքը չկա, ես բոլորին էի ասում, ինձ ասում էին՝ տենց մի ասա, բա ի՞նչ ասեմ, եթե ինքը չկա։ Գիտեք, ինչքան մարդ ա ինձ բառերի վրա բռնել, որ ես հստակ ասում եմ՝ Վահեն չկա, հասկացեք վերջապես։ Վահիկը գոյություն չունի։ Վահիկը, եթե գոյություն ունենար, ինքը վաղուց հիմա ասել էր՝ ինքը որտեղ ա։ Չե՞ք հասկանում։ Վահեն էդ տղեն չի։ Վահեն փախնող չի։ Մի անգամ վիրավորվել ա, իջել ա վիրակապվել ա, հետ ա բարձրացել դիրք, իրա զինվորներին չի թողել, չի դավաճանել։ Ժամ ու կես հետո զոհվել ա։ Հրամանատարն ինձ ասում ա՝ հա՜, փաստորեն չի փախալ։ Ասի՝ չէ, փաստորեն։

Դրա համար ինչ-որ մի տեղ մենք մեզ ապուշ հույս տալով, որ իրանք լավ տեղում են, ինչ-որ շարունակություն ենք քայլում դեպի իրանց, որ մի օր կհանդիպենք։ Չգիտեմ, ես ինքս, ճիշտ ա՝ քրիստոնյա եմ, հավատք, տենց որ ասեմ, հա․․․Ես հավատում եմ մի բանի՝ իմ զգացմունքներին, իմ տիեզերքին, իմ կապին իրա հետ, որի շնորհիվ ստեղծեցի «Հավերժ» հասարակական կազմակերպությունը, որը հավաքեց մամաներին։ Իրականում էդ էլ ա ինքը արել, որ ես չգժվեմ։ Ես էդ խնդրել եմ իրան։

Էնքան հետաքրքիր ա, մի անգամ աղջիկներից մեկը ինձ ասեց՝ Կառ, երևի էնքան ես ասել, դու արդեն հավատում ես ասածներիդ, հա, ծիպը էնքան կրկնել։ Ծիծաղալով ասեցի՝ գիտես ի՞նչ, երևի բան ու գործ չունեի։ Ասածս ինչն ա, որ մի հատ մեծ մինուս կա իմ մեջ, ես էդի մինուս եմ համարում, որ ես ուղիղ մարդ եմ, կարելի ա ասել, համարյա թե սուտ չեմ խոսում, չասեմ՝ ընդհանրապես, բայց, հա, ես ինչ զգում եմ, էդ արտահայտում եմ, ու ըտենց ծնվեց էդ խումբը։

Հիմա շփվում եմ երևի մի 160 մամայի հետ։ Ու ինչն ա ինձ ուրախացնում էս ամեն ինչի մեջ․ նախ, որ դա Վահիկիս շարունակությունն ա, Վահիկիս գործի շարունակությունն ա։ Երբ որ Վահիկի համար գալիս տղերքը ինչ-որ բաներ էին պատմում, ասում էին, որ Վահեն լիքը մարդ ա փրկել էդ ընթացքում, երեք օրում, ընդհամենը երեք օրում։ Երեք օրվա ընթացքում, ասում էին լիքը մարդկանց՝ թե՛ վիրավոր, թե՛ արդեն զոհվածի, մի խոսքով, ու ես ինքս ինձ խոստացա, որ ես պիտի փրկեմ մյուս մամաներին։ Որովհետև, իրականում, ոչ բոլորն են կարողանում հեշտ, արագ դուրս գալ էդ մղձավանջից, իրանց օգնել ա պետք։ Դրա համար քիչ-քիչ քայլերով, իմ հարազատների օգնությամբ, ես իրանց համարում եմ ինձ հարազատ, որովհետև իսկական հարազատներից զատ, իրանք հիմա կողքիս կանգնած են։ Այսինքն, իրանք իմ ընկերուհիներն են, իմ գործընկերուհիներն են, իմ նոր կյանքի մեջ ճանաչած լիքը մարդիկ են, որոնք ուզում են լավ բան արած լինեն, որ մարդկանց օգնեն։

Մենք հիմա անում ենք հոգեբանական աջակցության ծրագիր։ Մի խումբ մամաների սովորացնում ենք հոգեբանի խորհրդատուի ձիրքեր, ու գնալու ենք վարչական շրջաններ որպես հոգեբան-խորհրդատու։ Մենք վերապատրաստվում ենք, 10-12 հոգի ենք։ Մենք վերապատրաստվում ենք ու մենք՝ սոցաշխատողների հետ, պրոֆեսիոնալ հոգեբանների հետ, որոնք հիմա ծրագիր են անում քաղաքի տարբեր վարչական շրջաններում, իրանց հետ զուգահեռ գնալու ենք հանդիպումների մայրերի հետ, որովհետև մեր գիտակից մասսան շատ դժվար ա անցնում էդ անցումը մեր նման մամաների հետ։ Ու իրանց համար շատ տարօրինակ էր, որ ես կարամ ըտենց ադեկվատ նստեմ, դաժե իրանց առաջարկեմ, թե իրանք ոնց վարվեն իմ հետ, իմ հետ ոնց խոսեն։ Իհարկե ես էդ միանգամից ասում էի իրանց, ցույց էի տալիս, ես չունեմ էդ խնդիրը։ Առայսօր մարդիկ կան, որոնք նեղվում են ինձ հանդիպելուց։ Ու ես հասկանում եմ դա՝ դժվար ա, գտնել բառերը, իրոք դժվար ա։ Ու հենց հոգեբաններն էին դժվարանում, ու իրանք զարմացած են, որ գտնվեցին մի խումբ մայրեր։ Դե, ես որ շփվել էի, արդեն պրակտիկորեն գիտեի՝ ոնց ա էդ ամեն ինչը, ես կարողացա էդ շփումը ստեղծեմ մամաների հետ, զոհվածների կանանց, քույրերի։ Խմբում կան սպաերի կանայք, որ երիտասարդ-երիտասարդ այրիացան ու երեք երեխաներով մնացին մենակ։

Ու էդպես, ու հիմա սենց էլ ապրում ենք։

Ի՞նչ ասեմ, պատմությունները տարբեր են, մեկը մեկից դաժան։

Ու դե հիմա, անկեղծ, եթե ես սենց համեմատում եմ, ես էլ եմ զոհվածի մայր, բայց փառք Աստծո գոնե ես ինքս իմ գործն ունեմ, ես գտել եմ իմ ճանապարհը, ես անում եմ մի բան, որը ինձ ինչ-որ լույս ա տվել, որ կարողանամ ապրեմ, հետո արարեմ, ինչ-որ մի բան անեմ, հըն։ Կարող ա դաժե անիմաստ։ Անկեղծ, չգիտեմ։ Իմաստավորվում եմ մի բանով, որ դա իմն ա։ Որ դա իմ տղայի անունն ա, որ դա իմ տղայի ճանապարհն ա, որը ես շարունակում եմ։ Էդ ա։

english translation

Recorded in August, 2021

The majority of our society has been deeply affected by the war, as far as I know. As for me and my son... At that time my son had already been in military service for a year and three months, he was 19 years old. In the last months, especially in the last year, he was already an accomplished soldier, a position lead. He died on September 30.

He was happy. In his own way, he felt accomplished. A person very kind and willing, sincere, somewhat strict... People listened to him, even soldiers older than him took his opinion into account. Knowing his character, I knew that it would be like that. They [the boys he was serving with] come and tell me how successful he was. He was awarded with a gift from the ministry, a watch... When he died... I don't know why I felt that this watch still exists somewhere. The watch was in the investigation department of Goris [a town in Syunik, Armenia]. When the body was brought in, the employees took everything off at that time. In short, that watch was one of the few things from him we were left with. Also, the small phone, which he left with the boys, the winter coat, which was also left with the boys... Relics, mementos from the army.

We were searching for him for 25 long days... He was lost, lost because his name and surname were not recorded. When he died, the boys took his body to Jabrayil hospital, where for some reason, probably because of chaotic times, the doctors did not record his name. To this day there are many such children [young boys] in morgues, and their parents are still searching... That's how we lost Vahe.

After a while, the authorities started taking records. The recognizable corpses were numbered, and photographed, the files compiled and placed in filing systems of morgues... One day my husband's brother saw a photograph and assumed it might be Vahe. Finally was him, but there was no name or a surname, nothing... the morgue employees called him "the boy with the cross", because the wooden pendant cross that the soldiers usually wear remained on him until the last second, and the employees did not remove it either. The photo had been numbered, matching with corpse number XX... Good luck searching for another five months, if you don't recognize your son... Me and my husband were able to recognize him, thank God we went too because my husband's brother was in such as shock that he was unable to identify him from the photo. The eye color of a corpse fades, changes, and becomes bluish-gray, so my husband's brother said that our boy doesn't have blue eyes. His features were recognizable, but the face was wounded, covered in dirt, and blood, so he didn't realize that it was Vahe, because his eyes had already faded at the time the photo had been taken. His picture was taken about two weeks after his death, and recorded in the filing system under a number. There were so many parents who weren't mentally ready to go look at the photographs of all the corpses one by one. You simply have no idea how it feels. I was feeling like a zombie, but even then I couldn't sit in front of that screen for more than five minutes. Half-destroyed heads, faces covered in blood, one leg and one arm... Seeing those pictures and going through them... you know, it's terrible... I don't know, I have no words. It's a road that hasn't even ended yet…

When I found him after his death... it was a very difficult period. I'm better now, sometimes I feel, not think, just feel, that Vahik is there, somewhere far from me, but he exists... the mother's bond with the boy is a little too strong, and that sense still works. I don't know how long it will work.

After finding Vahik, I was saying I died too... But when I found him, I felt as if there was such a wave of energy... a ball… The coffin was closed. Well after 25 days, my poor kid... it was no longer Vahe. But that "ball of energy", entered into me. After that, even during the funeral, I forbade everyone to cry. I was saying, smile, Vahe is back. He was a cheerful person. He had a very sensitive heart. We finally found Vahe, Vahe is back. Many people told me afterwards they had never seen such a peaceful funeral... because there were many difficult situations at that time... To help you understand: there was a queue for picking up corpses from the morgue on that day, a queue!

Then, months later, people told me they were amazed with my reaction, how calm I was that day. That's because I finally found him. Until then I was crazy, a walking corpse, a schizophrenic crazy. On the day of the DNA test, they could hardly squeeze four drops of blood from my finger. The doctor was stunned. All these feelings... I wouldn't wish it on anyone to go through this.

The whole city [Yerevan] resembled a scene from a horror movie, like the ones where everyone is infected with a virus... The whole city was in that state, all of Armenia was in that state! While searching for Vahe, we have reached Ghapan, Sisyan, Goris, all in vain. Long lists of wounded…

One day, I received a call saying that Vahik was being brought to Erebuni by helicopter. Oh, how we ran... We waited for an hour, two hours, they finally brought three people, but Vahik was not among them... Every God's Day, we entered the resuscitative care units in the morning, and we checked each person one by one to see if it was Vahe. Many were completely wounded and could not speak.

***

I had a feeling for a long time that Vahe is gone. I had a vision of Vahik's closed casket, the memorial service, and me sitting next to it. I had a vision the day before he died. I continued searching for him because if I hadn't found Vahe by now, I would probably have committed suicide. It is unbearable. Somehow one can feel a false hope that he is still alive, but since I knew for sure that he is gone... You know how many people have caught me saying clearly, "Vahe is gone, understand that! If Vahik were still alive, he would have communicated with us where he was a long time ago. Don't you understand?" Vahe is not that boy, Vahe is not a runaway... On that day he was wounded once, went down to the medical point, got bandaged, and got back up to his unit's position. He didn't leave his soldiers, didn't betray them. He was shot within an hour and a half after that... The commander later told me: "Oh, so actually he did not run away" I said, "Yeah, actually he didn't."

***

Giving ourselves a foolish hope that they are in a good place, we somehow continue "walking" towards them. Hoping that one day we will meet. I believe in one thing, my feelings, my universe, my connection with him. Thanks to this I created "Haverj" a non-governmental organization, which is helping mothers. Actually, this was his doing too… so that I wouldn't go mad. I asked him for that.

***

Now I communicate with probably about 160 mothers. And what makes me happy in all this... First, that it is the continuation of Vahe, the continuation of Vahik's work. Whenever the boys serving with Vahe were telling me about him, they all said that he had saved a lot of people during that time, during three days... Just three days. So I promised myself that I would save other mothers. Because not everyone is able to quickly get out of this nightmare, they need help. That's why, little by little, with the help of my relatives, friends, colleagues - people I have met in my changed life, who want to do something good, to help others... we are now doing a psychological support program. We are teaching a group of mothers the skills of a psychologist-consultant, and they will go to administrative regions as psychologist-consultants. We are being trained, there are 10-12 of us. Together with social workers, and professional psychologists, who are currently working on a program in different administrative districts of the city, we will accompany them to meetings with mothers. Unfortunately, our society has a very hard time communicating with mothers like us. And it was very surprising for people that I could speak to them, and even suggest to them how they should communicate with me and behave around me. To this day, some people feel uneasy when meeting me. And I understand, it's hard... finding words is very hard... Even psychologists have a hard time, and they are surprised that there was a group of mothers, ready to help them. Since I already had a personal experience, I was able to establish contact with mothers, wives of the victims, and sisters... In the group, there are officers' wives who became young widows, left to raise their children alone...

***

This is how we live now... What can I say, there are different stories, all of them very sad, and very cruel. Honestly, if I compare myself to others... I am also the mother of the soldier but thank God at least I have my own job, I found my own way. I am doing something that gave me some power to live... create... do something... Even if it's useless. Honestly, I don't know. I try to rationalize it with something that I built, that is connected to my son's path that I continue. That's it...

Նախագծում ներառված տեքստը և ձայնագրությունները չեն կարող օգտագործվել երրորդ անձանց կողմից առանց ծրագրի հեղինակի հստակ գրավոր թույլտվության: Արգելվում է ներկայացված տեքստի և ձայնագրությունների ամբողջությամբ կամ մասնակի օգտագործումը՝ մասնակիցներին որևէ վնաս պատճառելու, պատմությունը շահարկելու կամ խեղաթյուրելու նպատակով:

Use of information: The text and audio materials included in this project cannot be used by a third party without the artists’ explicit written authorization. The use of the presented text and audio in it’s entirety or partially by a third party with the intent to cause any harm to the participants, manipulate the story they tell, or distort the discourse is prohibited.

ԴԱՇՏԻՑ ԴՈՒՐՍ | OFFSTAGE branched out from a larger project started during the artist residency with Art and Cultural Studies Laboratory in 2023. Participation in the residency has been made possible thanks to the funding from the Canada Council for the Arts.

Supported by Art and Cultural Studies Laboratory – ACSL (Armenia).